Plakat perski

1. Początki 

Początki plakatu irańskiego to plakaty wykonywane techniką litografii. Zazwyczaj umieszczane na  ścianach, przekazywały odbiorcom informacje za pomocą tekstu, wykonywanego powszechnie stosowanym ówcześnie stylem „Nastaliq”. Oprócz plakatów tekstowych, powstawały także inne podobne  afisze, często w symetrycznym układzie obrazów i w odcieniach żółtym, niebieskim, czerwonym, fioletowym czy zielonym. Prace te nawiązywały do stylu „Saqakhaneh”. Do projektu części z nich używano jedynie liter, słów oraz motywów roślinnych, a inne zawierały także symbole i postacie religijne.

W pierwszej i drugiej dekadzie XIX wieku ważnym ośrodkiem druku i powstawania plakatów w Iranie  stało się miasto Tabriz. Większość projektów powstawała dla teatrów, lecz charakteryzowały się one małą dozą oryginalności. Posiadały elementy wizualne w jednakowych, symetrycznych odstępach,  umieszczone w ramce ornamentacyjnej na wzór zachodni. Wyróżniały się w nich nagłówki tworzone  w dwóch stylach pisma „Naskh” oraz „Nastaliq”. Stopniowo zaczęło się przyjmować stosowanie miniaturowych podobizn aktorów, jednak ograniczenia technologiczne uniemożliwiały ich druk wielkoskalowy. Efekt powiększenia był osiągalny jedynie poprzez ręczny rysunek lub malarstwo. Pojawiające się stopniowo unowocześnienia i przemiany w projektach plakatów przypisywane są wpływom prac m.in. europejskich twórców.

W tym okresie istotne postacie na scenie projektowej to bracia, armeńscy imigranci, Mushegh i Napoleon Sarvari, oraz Szwed, Frederick Tallberg, którzy założyli niezależne pracownie w Teheranie, zajmujące się głównie plakatami reklamowymi.

Poza wpływem europejskiego stylu projektowania głównym czynnikiem rozwoju sztuki plakatu w  Iranie było założenie w 1940 roku Akademii Sztuk Pięknych w Teheranie. Wśród jej wykładowców znaleźli się także obcokrajowcy, między innymi Francuzi, a w nowopowstałej Akademii wykładano także projektowanie plakatu. Dodatkowo w 1960 r. powstała Szkoła Sztuk Dekoracyjnych, której nazwę z czasem zmieniono na Uniwersytet Sztuki Dekoracyjnej. Wśród przedmiotów, których uczono,  znalazły się druk oraz kaligrafia, co zaowocowało powołaniem pierwszej niezależnej irańskiej dyscypliny sztuki – grafiki. Kilka lat później grafikę uznano za niezależną dziedzinę także na Akademii Sztuk  Pięknych. W tym okresie niektóre irańskie instytucje rządowe, takie jak Centrum Rozwoju Intelektualnego Dzieci i Młodzieży, Telewizja Państwowa, czy Ministerstwo Kultury i Sztuki wspierały tworzenie i rozwój plakatów, zamawiając projekty, często dotyczące tematyki kulturalnej. Rozkwit twórczości  związanej z plakatem przypadł na lata 1971-1975. Wielu artystów (takich jak Morteza Momayez, Farshid Mesghali, Ebrahim Haghighi, Ghobad Shiva, Ali Akbar Sadeghi, Aydin Aghdashloo i Noureddin Zarrin Kelk) stworzyło wówczas znakomite dzieła. Duży wpływ na ich twórczość wywarł irański system edukacji oraz europejska szkoła plakatu, zwłaszcza polskiego i francuskiego.

Drugą siłą napędową sztuki tworzenia plakatów był postępujący rozwój technologii i uprzemysłowienia miast, co zaowocowało zwiększeniem liczby dostępnych produktów, a następnie ogromną potrzebą reklamowania różnych sektorów rynku. Stanowiło to bodziec do wzrostu liczby zleceń na plakaty  komercyjne, obok których równie sprawnie powstawały i rozwijały się plakaty turystyczne i kulturalne.

Z czasem zamówienia na plakaty przestały pochodzić wyłącznie od organów rządowych i agencji sztuki. Większość z nich zaczęła spływać z prywatnych instytucji. W ten sposób możemy rozpatrywać rozwój sztuki plakatu w ujęciu ogólnym, jednak w rzeczywistości projektanci zmuszeni byli do lawirowania między restrykcjami i zakazami politycznymi a gustami klientów. W rezultacie prace publikowane  w tamtych latach nie odzwierciedlały prawdziwej irańskiej kultury i tradycji, a co za tym idzie, nie rezonowały z prawdziwymi odczuciami społeczeństwa. Dopiero po jakimś czasie, gdy do głosu dochodziło kolejne pokolenie nowych absolwentów uczelni, zaczęły wyłaniać się innowacyjne doświadczenia i podejście do sztuki.

Sztuka perska  

We współczesnym świecie projektowania, podporządkowanemu modernistycznej dyktaturze postępu, wypracowanie własnego stylu jest istotnym elementem sztuki plakatu. Studiowanie i analiza minionych kultur, sztuki i tradycji wydaje się racjonalnym sposobem odnalezienia tożsamości we współczesnej grafice. Obraz jest jednym z najważniejszych środków przekazu kultury oraz trwałości tożsamości sztuki Iranu. Badanie procesów jego powstawania jest także niezbędne do osiągnięcia kompozycji w stylu irańskim. Cechy malarstwa irańskiego, takie jak ukryta geometria kompozycji, dynamiczne elementy wizualne oraz perspektywa, są istotne dla estetyki i mogą być przydatne w tworzeniu współczesnych projektów.  

 *** 

Zacząłem projektować 12 lat temu, zainspirowany polskim plakatem. Po pewnym czasie, po studiach nad kulturą i sztuką irańską, próbowałem osiągnąć cechy Stylu Perskiego w moich pracach.

Wnikliwe badania historii malarstwa irańskiego, zwłaszcza piętnastowiecznego, naprowadziły mnie na wypracowanie wizualnej kompozycji, perspektywy, ruchu elementów, kolorów itd., które bezpośrednio wywodzą się z kultury mojego kraju. 

Dzięki praktyce i studiowaniu byłem w stanie projektować plakaty kulturalne (głównie teatralne) w stylu irańskim. W pierwszym etapie, po przeanalizowaniu tematu plakatu, zaczynam zbierać pomysły na zasadzie burzy mózgów. Z tych rozmaitości wyłaniam dwa do trzech pomysłów, z których finalnie wybieram jeden. Kiedy już jestem go pewny, zaczynam projektować odpowiednie połączenie tematu  i konceptu, bazując na podstawach irańskiej sztuki wizualnej. Wreszcie, w oparciu o wszystkie powyższe etapy, próbuję zazwyczaj stworzyć pewien rodzaj ruchu i wizualnego głosu w projektach moich plakatów. We współczesnym projektowaniu dawna kultura, tradycje, nostalgia i sztuka jakiegokolwiek kraju mogą przyczynić się do uzyskania synchroniczności między odbiorcą a projektem. W ten sposób współczesna sztuka lepiej przemawia do umysłu widza.

Ukryta geometria kompozycji 

Od starożytności artyści powszechnie stosowali ukrytą geometrię kompozycji w różnych dziedzinach  sztuki, także w malarstwie. Irańscy twórcy znani są z używania jej w swoich dziełach w zagadkowy sposób. Nie przeprowadzono zbyt wielu badań na temat tej kontrowersyjnej metody, ale w głównych założeniach polega ona na stworzeniu złotych podziałów geometrycznych i zastosowaniu elementów  wizualnych w sposób zgodny z filozoficznymi koncepcjami, przez co widz lepiej odbiera i rozumie całą  kompozycję. Co więcej, przekaz plakatu nabiera mocy i dynamiki. Jako projektant w swojej twórczości tak naprawdę od zawsze staram się komponować plakaty, pamiętając o tych zasadach. Wypracowałem styl wizualnej kompozycji i rozmieszczenia elementów, inspirując się ukrytą geometrią i dynamiką obecną w irańskim malarstwie. Zazwyczaj określam ruch i podziały projektu na bazie spirali lub począwszy od dowolnego elementu do kolejnego, uwzględniając priorytet kolejności ich spostrzegania.  W oparciu o wyniki moich badań nad sztuką irańską zauważyłem pewien rodzaj wizualnej dynamiki  wykreowanej przez dwuwymiarową perspektywę malarską. W projektowaniu statycznych kompozycji plakatu optyczną dynamikę można uzyskać poprzez wykorzystanie przestrzeni, które są obecne w  perspektywie malarstwa irańskiego. 

Tworzenie dynamiki pomiędzy elementami optycznymi plakatu 

Stworzenie dynamicznej kompozycji i wykorzystanie przestrzeni pomiędzy elementami optycznymi w  projekcie graficznym są jednymi z najważniejszych aspektów w sztuce plakatu. Sposób ten odzwierciedla irański mistycyzm, pozwala przyciągnąć uwagę widza i może sprawić, że wzrok odbiorcy będzie wędrował po powierzchni plakatu, dostrzegając stopniowo jego priorytety, znaczenie tych elementów, by wreszcie odnaleźć cały przekaz kompozycji. Współczesny projekt graficzny może zmodernizować sposób reklamowania i przekazywania treści w sztuce wizualnej dzięki prostocie połączonej z  nostalgią i tożsamością kulturową danego kraju. 

Wszystkie wspomniane właściwości są wciąż obecne w sztuce Iranu – w architekturze, muzyce, malarstwie, rzemiośle, a nawet w projektowaniu odzieży. Mogę pokusić się o stwierdzenie, że tworzenie  kompozycji w stylu irańskim bez uwzględnienia atmosfery i filozofii nawiązujących do świata wewnętrznego, jak i zewnętrznego jest pozbawione sensu. Wielokrotnie obserwowałem wpływ przejawów nostalgii, tożsamości czy przeszłych tradycji w pracach moich studentów. Kiedy uczyłem ich, jak wplatać te cechy do współczesnych projektów, mimowolnie wykazywali większe zainteresowanie swoją tożsamością i kulturą, z której się wywodzą. Studiowanie i analiza sztuki dawnej pozwoliła im lepiej zrozumieć strukturę oraz fundamenty sztuk wizualnych. Moja dbałość o uzyskanie stylu i pokazanie tożsamości irańskiej zawsze skłaniała mnie do zgłębiania wiedzy na temat kultury i sztuki. We  wszystkich zamówieniach na plakaty, które przyjmowałem z całego świata, zawsze starałem się utrzymać własny styl i tożsamość (choć niebezpośrednio). Równie istotny jest dla mnie odbiorca docelowy, jego kraj i kultura, w której plakat ma się pojawić. Toteż tak ważna jest dla mnie umiejętność całkowicie transparentnego i zrozumiałego wyrażania koncepcji i przekazu plakatu. 

tłumaczenie: Jakub Bruszewski

Bibliografia:

(https://roozrang.com)
(https://fotografia.islamoriente.com/)
(Kamran AfsharMohajer, 2008, Graphics for Advertising in Print Media, Tehran, SAMT)
(Stuart Cary Welch, 2010, Persian Painting, Tehran, MATN)
(Ya`ghoubAzhand, 2010, A Research on Persian Painting and Miniature, Tehran, SAMT)