Krótka historia dizajnu w III RP. Część 2: Neomodernizm

Pod koniec XX wieku idee postmodernistyczne zaczęły się wyczerpywać, podobnie jak miało to miejsce na Zachodzie dekadę wcześniej. Jak zauważyła Agnes Heller, jedna z często przywoływanych postaci w tym kontekście, postmodernizm nie był ani „konserwatywny, ani rewolucyjny, ani postępowy”^[1]Cyt. za:  M. Hopenhayn, No Apocalypse, No Integration: Modernism and Postmodernism in Latin America, Durham 2002, s. 92.. Powrócił modernizm w nowej odsłonie, zwany neomodernizmem, który miał już inne założenia. Modernizm, będący dominującym ruchem kulturowym XX wieku, przyjął różne formy. U podstaw tego ruchu leżały często idee lewicowe, a jego przedstawiciele odrzucali elitarność, postulując dostępność dóbr w imię równości społecznej^[2]Nie wszyscy moderniści byli lewicowi.. Projektanci, zgodnie z tymi założeniami, dążyli do służenia społeczeństwu, a ich praca miała na celu promowanie użyteczności i funkcjonalności. W ten sposób forma wynikała z funkcji, była pozbawiona ornamentów, prosta, przejrzysta i oszczędna w środkach wyrazu. Neomodernizm, który pojawił się w latach 90., różnił się od swojego poprzednika bardziej indywidualnym podejściem do projektowania oraz akceptacją różnorodności zamiast poszukiwania rozwiązań uniwersalnych. Przesunął w projektowaniu punkt ciężkości z dyktatu producentów na oczekiwania konsumentów. W swojej Płynnej nowoczesności Zygmunt Bauman opisał świat producentów jako uregulowany normatywnie i w miarę jednolity, podczas gdy w świecie konsumentów brak było jakichkolwiek reguł – dominował indywidualizm i zasada przyjemności^[3] Z. Bauman, Płynna nowoczesność, przeł. T. Kunz, Kraków 2006.. W kontekście projektowania, przełożyło się to na poszukiwanie różnorodnych rozwiązań, jednocześnie uwzględniających rygory produkcyjne. Priorytetami stały się stałe udoskonalanie i modernizacja, podsycane przez edukację, media i marketing^[4]R. Sennett, The Culture of the New Capitalism, New Haven 2006.. To właśnie dlatego pojawiła się duża liczba produktów, które różniły się od siebie jedynie w niewielkim stopniu pod względem funkcji i formy. Projektanci, tak jak ich modernistyczni poprzednicy, dążyli do prostoty, stawiając na przejrzystość i efektywność, wyrażoną w czystych liniach, geometrycznych formach i redukcji dekoracji. Atrakcyjność wizualną łączono z odczuwaniem przyjemności oraz zaangażowaniem emocjonalnym użytkowników. Choć wiele wartości neomodernistycznych pokrywa się z modernistycznymi, to główną różnicą jest cel. Modernizm miał wypełniać misję społeczną, wspierać demokratyzację i wspólnotowość, a jego celem było sprawiedliwe rozdzielenie dóbr poprzez optymalizację i ekonomizację. Z kolei celem nowego modernizmu stało się całkowite dostosowanie do reguł rynku, co wiązało się z generowaniem konsumpcji. To pociągało za sobą „wszechobecne urynkowienie, merkantylizm jako nastawienie na zysk i dobrobyt, a także funkcjonalizm, instrumentalizm i pragmatyzm”^[5]M. Urbaniak, Gorzki posmak płynnej nowoczesności. Wybrane zagadnienia z filozofii społecznej Zygmunta Baumana, „KNUV” 2014, nr 4, s. 9..

W Polsce zmiany w podejściu do dizajnu i produkcji zaczęły zachodzić znacznie później niż na Zachodzie i były wynikiem specyficznych uwarunkowań społeczno-gospodarczych. Dopiero po 2010 roku, dzięki przeprowadzonym reformom, Polska mogła zaistnieć na rynku kapitalistycznym. Był to czas, gdy odbudowano sektor handlowy, pozyskano nowe technologie oraz nauczono się nowoczesnego zarządzania i ekonomii. Początkowo polscy producenci byli głównie podwykonawcami dla firm zachodnich, a ich produkcja w dużej mierze opierała się na tanich wyrobach, w których aspekty inne niż ekonomiczne były marginalizowane. Z biegiem czasu zmieniały się jednak oczekiwania konsumentów. Wraz z poprawą sytuacji ekonomicznej Polaków^[6]Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2000 roku przeciętny dochód netto na osobę wynosił 562 złote i wzrósł do 1549 złotych w 2015 roku. młodsze pokolenie, które coraz częściej odwiedzało kraje rozwinięte, zaczęło oczekiwać wyższej jakości produktów oraz lepszego dizajnu. Kluczowym czynnikiem, który przyspieszył te zmiany, była instytucjonalna i medialna promocja wzornictwa. Programy unijne wspierające przedsiębiorców, tworzenie instytucji promujących dizajn, a także audyty wzornicze stały się istotnym impulsem dla rozwoju tej dziedziny w Polsce. Dzięki temu kraj zyskał możliwość wprowadzania na rynek nowych, bardziej innowacyjnych produktów^[7]Szczególnie mocne wsparcie wzornictwa widoczne było w latach 2007–2013 w unijnym Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka (POIG) – w działania 5.4. „Wzornictwo przemysłowe”. W programie tym wspierano przedsiębiorstwa we wdrażaniu  wzornictwa do produkcji i usług. W latach 2014–2020 w Programie Operacyjnym Inteligentny Rozwój (POIR) – działania 2.3.5 „Design dla przedsiębiorców”. Tu wspierano finansowo usługi doradcze, audyty wdrażania nowych produktów..

Początkowo przedsiębiorcy, chcąc zaistnieć na rynku międzynarodowym, zlecali projektantom opracowanie wyrobów wizerunkowych. Ich zadaniem było, poprzez wzornictwo, zaprezentować możliwości technologiczne producentów, dlatego nie musiały one spełniać oczekiwań konsumentów. Przykładem takiego produktu jest leżanka Mono (il. 1), której inspiracją był stary mebel z domu rodzinnego projektanta. Powstała jako firmowy produkt promocyjny i doskonale sprawdziła się w tej roli, prezentowana na targach komercyjnych oraz jako reprezentacja polskiego dizajnu na licznych międzynarodowych festiwalach. Prosta forma i intensywny czerwony kolor nadawały jej wyrazistość, czyniąc z niej niemal graficzny znak.

Dopiero w kolejnych latach klienci zaczęli oczekiwać produktów lepszej jakości, głównie z importu. Niektóre branże, jak meblarstwo, zaczęły oferować konkurencyjne wyroby. Polska stała się jednym ze światowych liderów w tej dziedzinie, coraz lepiej wykorzystując wzornictwo i postrzegając je jako istotny czynnik konkurencyjności^[8]Polska zajmuje czwarte miejsce pod względem liczby wyeksportowanych mebli (dane z 2022 roku). Zob.  https://markethub.pl/rynek-meblarski-w-polsce/ (dostęp: 14.04.2025). Nie oznacza to jednak wysokiej jakości sprzedawanych mebli.. Neomodernistyczna strategia projektowa, oparta na dążeniu do tworzenia produktów tanich, funkcjonalnych i odpowiadających oczekiwaniom użytkowników, zwiększa szanse na rynkowy sukces, a tym samym generuje zysk — czego właśnie oczekują zleceniodawcy od projektantów. Przykładem takiego podejścia jest komoda Blokki (il. 2)^[9]Projektant Marek Błażucki, wykorzystując doświadczenie architekta wnętrz, opracował pod własną marką kolekcję mebli Blokki, aktywizując do ich produkcji rzemieślników z okolic Kalwarii Zebrzydowskiej., której charakterystycznym elementem są cztery moduły otwierane na różne sposoby: górne – z drzwiczkami przesuwnymi i opuszczanymi, dolne – wysuwane jak szuflada oraz otwierane na bok całym narożnikiem. Kluczowym założeniem projektu jest możliwość wizualnego dostosowania mebla za pomocą internetowego konfiguratora. Prosta, niedroga konstrukcja, oparta na oryginalnym pomyśle, możliwość personalizacji i uporządkowana forma to cechy, których oczekuje masowy odbiorca.

Jednym z istotnych działań instytucji państwowych po transformacji ustrojowej było wspieranie inicjatywy powołania organizacji promującej polską przedsiębiorczość. W 1992 roku ogłoszono konkurs na nazwę i logo tej instytucji^[10]Inicjatorami byli: Ministerstwo Współpracy Gospodarczej z Zagranicą, Ministerstwo Przemysłu i Handlu, Krajowa Izba Gospodarcza oraz Biuro Komisarza Generalnego Komitetu Honorowego Polskiego Udziału w Wystawie EXPO’92. Głównym pomysłodawcą programu był Bogdan Chojna, kierujący wówczas Business Foundation.. Nadesłano ponad sześćset projektów graficznych oraz ponad sto dwadzieścia propozycji haseł. Autorem zwycięskiego sloganu „Teraz Polska” był aktor Wiktor Zborowski, natomiast projekt logotypu opracował Henryk Chyliński (il. 3). Znak bezpośrednio nawiązuje do flagi Polski, a jego „łopocząca” linia symbolizuje pragnienie zmian, z jakimi Polacy wiązali nadzieje w obliczu nowego ustroju. Był to czytelny i jednoznaczny symbol, z którym łatwo mogli się utożsamić obywatele spragnieni widocznych oznak sukcesu po latach zapaści.

Początkowo studia reklamowe były zatrudniane głównie do opracowywania wizerunku graficznego nowopowstających firm lub odświeżenia wizerunku istniejących. Zlecano projektowanie logo, które było wzbogacane o skromną identyfikację graficzną, a z biegiem czasu proces ten przerodził się w kompleksowe kreowanie marki. Przykładem odświeżenia wizerunku instytucji publicznych jest nowa identyfikacja wizualna komend i komisariatów policji. Celem było poprawienie nadszarpniętego wizerunku policji, a jednym ze sposobów realizacji tego celu było ujednolicenie informacji wizualnej. Projektanci, opracowując logo, uwzględnili, że jego odbiorcami będą wszyscy obywatele. W związku z tym znak musiał być czytelny, łatwo zauważalny z dużej odległości i budzić społeczne zaufanie. Z perspektywy policji logo miało być współczesne, ale jednocześnie nawiązywać do znanych symboli, co pozwalało utrzymać tradycję i rozpoznawalność. Ważnym założeniem była również łatwość aplikacji logo na różnych nośnikach i w różnych skalach. Nowe logo stanowi uproszczoną wersję odznaki policyjnej — „gwiazdy”, która jest elementem umundurowania każdego policjanta. Twórcy opracowali standardowe zasady użycia znaku, określając jego barwy, wersje monochromatyczne, minimalny rozmiar oraz inne wymagania techniczne. Z czasem w społecznej percepcji znak stał się symbolem całej policji, a nie tylko jej komend i komisariatów, jak pierwotnie zakładali zleceniodawcy.

Zmiany technologiczne dały projektantom nowe narzędzia cyfrowe, które umożliwiły łatwiejsze przygotowywanie projektów bez konieczności posiadania dużego zaplecza wykonawczego. Grafikom pozwoliło to na samodzielne opracowywanie krojów pism i ich sprzedaż do domów typograficznych. Przykładem takiego kroju jest font Lato (il. 5). Autor tego modernistycznego, bezszeryfowego kroju opisał go jako „…w miarę klasyczny, ale współczesny, odczytywany jako przyjazny, akceptowany przez osoby w różnym wieku, o wyrazie «przezroczystym» i oczywiście czytelny”^[11]Transformacje. Nowoczesność w III RP, red. Cz. Frejlich, A. Szczerski, Kraków 2024, s. 302.. Krój ten, zakupiony przez Google Fonts, został bezpłatnie udostępniony na zasadach SIL Open Font License. W latach 2013–2014 twórca rozszerzył rodzinę Lato, dodając nowe warianty. Obecnie font obejmuje ponad 3 tysiące glifów^[12]Glif – kształt, który przedstawia w danym kroju pisma określony symbol, na przykład cyfra „4” występuje w kilku glifach: proporcjonalna, tabularyczna, wersalikowa, indeks dolny, indeks górny. w pięciu odmianach (grubościach) oraz odpowiadające im kursywy. Lato pozwala na tworzenie tekstów w ponad stu językach łacińskich, pięćdziesięciu odmianach cyrylicy oraz w języku greckim. Dziś jest używane na ponad 22 milionach stron internetowych^[13]https://fonts.google.com/specimen/Lato/about (dostęp: 18.05.2025). i jest jednym z najczęściej wybieranych krojów pisma na świecie.

Przykładem zmian technologicznych, które wpłynęły na nowe podejście do projektowania produktów, są wynalazki takie jak żarówka LED, która stała się powszechna na rynku około 2010–2015^[14]2015 roku wiele krajów, w tym Polska i inne państwa UE, wprowadziło regulacje wycofujące żarówki żarowe, co spopularyzowało oświetlenie LED-owe.. Żarówka LED nie tylko charakteryzuje się większą efektywnością energetyczną, ale umożliwia również inne podejście do projektowania opraw oświetleniowych, jak w systemie TPK-4 (il. 6). Obudowa oprawy została ograniczona do niezbędnego minimum, co pozwala na jej integralność z elementami architektonicznymi. W aluminiowym profilu, osadzonym w szczelinie w ścianie lub suficie montuje się profil oświetleniowy z taśmą LED, tworząc na powierzchni ściany świetlistą linię. Sam profil oświetleniowy może być formowany w krzywą, łączony w struktury geometryczne lub montowany jako lampa wisząca. System oświetleniowy, choć neutralny i nienarzucający określonego stylu, najlepiej komponuje się we współczesnych wnętrzach modernistycznych.

Aby zaistnieć na rynku pełnym produktów, należy wykazać się dużą inicjatywą oraz pomysłem na nowy produkt. Nowością w tym kontekście są często wyroby niszowe, rozwijane w firmach start-upowych^[15]Zob. Co się dzieje na rynku startupów? Przedstawiamy najnowszy raport Startup Poland, https://mycompanypolska.pl/artykul/co-sie-dzieje-na-rynku-startupow-przedstawiamy-najnowszy-raport-startup-poland/13537?utm_source=chatgpt.com (dostęp 18.04.2025)., takie jak MOBI Flu SensDx (il. 7). Jest to rezultat pracy doktora Dawida Nidzworskiego z Uniwersytetu Gdańskiego oraz działań start-upowej firmy, która skomercjalizowała ten pomysł. Podstawą innowacji była diagnostyka patogenów i biomarkerów chorobotwórczych. Efektem tych prac jest urządzenie umożliwiające wykrywanie między innymi grypy oraz infekcji górnych dróg oddechowych na podstawie wymazu z nosa lub gardła. Prosta forma bez krawędzi, opracowana przez Wiktorię Lenart, oraz minimalna liczba czynności wymaganych przy testowaniu – to cechy wzornicze, które ułatwiają samodzielną obsługę urządzenia. Wyniki testów są przesyłane do aplikacji, która umożliwia lekarzowi podjęcie decyzji o odpowiedniej terapii. Urządzenie znajduje zastosowanie w przychodniach, umożliwiając szybkie wykrycie wirusa grypy.

Cechą charakterystyczną współczesnego świata jest znikanie fizycznych produktów na rzecz usług, co stało się możliwe dzięki rozwojowi smartfonów. Urządzenia takie jak aparaty fotograficzne, radioodbiorniki, gazety, książki czy wiele innych produktów zostały zastąpione przez aplikacje mobilne, które umożliwiają dostęp do tych samych funkcji w formie cyfrowej. Przykładem jest aplikacja BLIK, która umożliwia płatności zarówno w sklepach stacjonarnych, jak i internetowych, wypłatę i wpłatę gotówki w bankomatach, a także natychmiastowe przelewy na numer telefonu odbiorcy. Aplikacja zastępuje zarówno gotówkę, jak i kartę płatniczą. Usługa ta, rozwijana przez dekadę, zyskała popularność – obecnie korzysta z niej ponad 18,5 miliona osób w dwudziestu polskich bankach^[16]Dane z końca 2024 roku. Zob. BLIK: liczba transakcji w 2024 roku wzrosła o 37% r/r, do 2,4 mld zł, https://bank.pl/blik-liczba-transakcji-w-2024-roku-wzrosla-o-37-r-r-do-24-mld-zl/?utm_source=chatgpt.com (dostęp 10.04.2025).. Nazwa BLIK jest krótka, międzynarodowa i kojarzy się z szybkością, co znajduje swoje odzwierciedlenie w projekcie graficznym. Logo jest czytelne nawet w małej skali, szczególnie na ekranie telefonu. Kluczową cechą projektu nie jest jednak sama nazwa i logo, ale doświadczenie użytkownika (UX), które opiera się na łatwości obsługi i intuicyjności aplikacji.

Moda rządzi się swoimi prawami, ale także tutaj widać wpływy modernistycznej „profesjonalizacji”. Współczesny trend przenoszenia elementów odzieży sportowej i wojskowej do mody codziennej stał się powszechny, jak spodnie bojówki, parki czy dresy, które zyskały popularność wśród szerokiej grupy odbiorców. Przykładem może być kolekcja MISBHV SPORT (il. 8), w której kroje, rodzaje tkanin oraz grafiki zaczerpnięte z odzieży sportowej do biegania zostały wykorzystane w stylizacjach streetwearowych. Tego typu ubrania nie tylko komunikują swobodę i komfort użytkowania, ale także odwołują się do jakości, którą kojarzymy z rynkiem profesjonalnym.

Nowy modernizm nawiązuje do założeń klasycznego modernizmu, rozwijając je w warunkach współczesnych. Uwzględnia nowe technologie, materiały oraz – co szczególnie istotne – kontekst społeczny. Prostota form, funkcjonalność i racjonalność znacząco obniżają koszty produkcji, dzięki czemu produkty i usługi stają się dostępne dla znacznie szerszego grona odbiorców. Nie oznacza to jednak rzeczywistej równości społecznej – często prowadzi do elitaryzmu i hierarchizacji. Z drugiej strony, ekonomiczny mechanizm stałego wzrostu zysku napędza nadprodukcję, co skutkuje kurczeniem się zasobów i degradacją środowiska naturalnego. Odpowiedzią na te zjawiska staje się narastająca niezgoda społeczna. Wobec tych wyzwań kolejne pokolenie projektantów poddaje ideały modernizmu krytycznej rewizji.