Krzyż łaciński (crux immissa – od immitere: składać ze sobą, złożyć, poskładać) – o trzech ramionach tej samej długości i jednym wydłużonym, stanowiącym podstawę. Figura znana kulturom starożytnym, między innymi jako hieroglif oznaczający dobroć i piękno lub „Laska Apollina”. W Ameryce prekolumbijskiej i obszarze Tygrysu i Eufratu znak solarny, a właściwie odmiana krzyża równoramiennego, lecz z wydłużonym promieniem docierającym do ziemi od boga z nieba. Najwcześniej, bo już na pograniczu paleolitu i mezolitu znak człowieka w maksymalnej syntezie graficznej.
Krzyż łaciński jest podstawową formą krzyża chrześcijańskiego poprzedzonego pierwotnie krzyżami ukrytymi oraz krzyżem greckim równoramiennym, którego wprowadzenie do chrześcijaństwa przypisuje się koptyjskiemu mnichowi Pachomiuszowi w 322 r.
„I zrobił Mojżesz miedzianego węża, i osadził go na drzewcu. A jeśli wąż ukąsił człowieka, a ten spojrzał na miedzianego węża, pozostawał przy życiu” (Lb 21:9)
Od V-VI wieku jest symbolem męki i śmierci Chrystusa, znakiem zbawienia, miłości Boga, zwycięstwa, obietnicy życia wiecznego, zapowiedzią paruzji – ponownego przyjścia Jezusa na świat w chwale pod koniec dziejów, jako triumfatora nad złem, wskrzesiciela umarłych i sędziego świata. W pierwszych wiekach używany z oporami ze względu na negatywne skojarzenia z narzędziem kary, tortur, śmierci. Do dziś trwają dyskusje w kwestii wyglądu faktycznego kształtu krzyża, który posłużył oprawcom Chrystusa. Opisy rzymskich historyków z tamtych czasów oraz wiele artefaktów z historii sztuki sakralnej przemawia na korzyść teorii mówiącej o krzyżu w kształcie litery „T”, ewentualnie „Y”. Analiza wielu śladów ikonograficznych wskazuje na kształt „T”, jako konstrukcji dwóch drewnianych belek, na której zginął Jezus Chrystus i tysiące innych nieszczęśników w tamtych czasach, skazanych na tę okrutną torturę. Odnosi się wrażenie, że forma krzyża łacińskiego w wielu obrazach została utworzona z powodu potrzeby umieszczania titulusa „INRI” na krzyżu „T”. Poza warstwą ikonograficzną mogło chodzić o transformację fizyczną kształtu krzyża – od wydłużonego dolnego ramienia krzyża greckiego w celu noszenia go, stawiania na ołtarzach, czy wbijania w ziemię – do krzyża łacińskiego. Równoramienny krzyż Pachomiusza był krzyżem pierwszych mnichów-misjonarzy, który noszono przed sobą trzymając go za specjalnie dorobioną rękojeść.
Funkcja tego typu krzyży przełożyła się bardzo szybko na ogólną formę, zaakceptowany już na zawsze kształt. Kilka wieków później krzyż Pachomiusza stał się także pierwowzorem dla emblematu krzyżowców – joanitów, templariuszy i krzyżaków. Rycerze ci w XI w. w drodze do Ziemi Świętej, po zdobyciu nowych terenów, udanej bitwie stoczonej z innowiercami, mieli zwyczaj wbijania krzyża do ziemi i odprawiania przed nim modlitw dziękczynnych. Kto wie, czy i ten fakt – wydłużenia krzyża, aby go wbijać do ziemi, jak również aby malować go na długich tarczach w jakimś procencie nie przyczynił się do rozpowszechnienia łacińskiej formy znaku krzyża.
Fragment iluminacji z rękopisu „Zwierciadła saskiego”, XIII w.
Skoro kształt ten dopiero rodził się (pomijając prehistoryczne i starożytne praformy), nie mógł być tym, na którym ukrzyżowano Jezusa Chrystusa. Powracam więc do krzyża o kształcie litery „T”. Skazaniec niósł poprzeczkę patibulum na miejsce w którym czekał już wbity pionowo pal (gr. stauros), następnie skazańca podciągano do góry na szczyt staurosa. Tuż nad jego głową lub na szyi zawieszano titulus – zapis winy.
Krzyż „Tau” jako forma graficzna to kolejny bardzo stary symbol. Znany w wielu kulturach. Asyryjscy władcy zawieszali sobie na piersi znak Tau jako pieczęć słońca, centrum kosmosu i symbol nieśmiertelności. W kulturze staroamerykańskiej linia pionowa wyraża strumień wody uderzający w poziomą linię horyzontu kosmicznego w celu pobudzenia i utrwalenia życia. W tradycji hebrajskiej to pierwszy grafem Tory, jak również kształt mojżeszowego węża miedzianego, atrybut oczekiwanego Mesjasza i eschatologiczny amulet ochronny. Prawdopodobnie forma pochodziła od kształtu topora, czyli bardzo rozpowszechnionego symbolu boga słońca. Są też i takie poglądy, że kształt „T” to symbol fallocentryczny, symbol pierwiastka męskiego i jako taki tworzy np. podstawę egipskiego krzyża Anch, w którego górnej części dodano koło lub pętlę – pierwiastek żeński. Krzyż „Tau” pojawił się również w Ameryce na ścianach piramid w Palenque w Meksyku i na zachowanych fragmentach glinianych naczyń.
Stauros (gr. pal), najprostsze narzędzie tortury
W starożytnej Grecji Tau to potęga, miłość, wieczne szczęście. Umieszczano go na piersi „nowo narodzonych”, tj. wtajemniczanych w misteria eleuzyńskie i dionizyjskie. Kandydatom do grona wtajemniczonych w kulcie Mitry tatuowano znak Tau na czole. W tradycji chrześcijańskiej Tau odegrało szczególną rolę w życiu św. Franciszka i w Zakonie Braci Mniejszych – to ich dobry znak – „Tauka”.
Symbolika chrześcijańskiego krzyża obejmuje jego wymiar horyzontalny i wertykalny. Belka pionowa, jako wymiar wertykalny, oznacza zjednoczenie nieba z ziemią, tego, co boskie z tym, co ludzkie w Chrystusie. Natomiast belka pozioma, jako wymiar horyzontalny, oznacza zjednoczenie ludzi ze wschodu i zachodu, a zarazem uniwersalny charakter zbawienia, które dokonało się na krzyżu. Dla chrześcijan krucyfiks jest symbolem niezwykle doniosłym. To symbol śmierci i zmartwychwstania Chrystusa, zwycięstwa ducha nad ciałem i zbawienia ludzkości. W związku z tym z teologicznego punktu widzenia, nie ma większego znaczenia, na jakim kształcie krzyża zmarł Zbawiciel a dla ikonografii „T” będzie często „synonimem graficznym” krzyża łacińskiego.
Narzędzie męki Chrystusa i treść tytulusa
Z krzyżem Zbawiciela związana jest legenda, zgodnie z którą drzewo krzyża ma pochodzić od drzewa wiadomości. Według tej legendy, gdy Adam się zestarzał, jego syn Set stanął przed bramą raju, aby prosić o uzdrawiający olejek. Podszedł do niego Archanioł Michał i podał mu gałąź, która pochodziła z drzewa poznania dobra i zła. Gdy Adam zmarł, Set posadził tę gałąź na jego grobie. Wyrośnięte drzewo posłużyło jako budulec pałacu Salomona, natomiast pień wykorzystano jako kładkę na strumieniu. Królowa Saby, gdy była z wizytą u Salomona, miała wizję, że pewnego dnia na tym pniu zawiśnie Zbawiciel. Podeszła do kładki i zaczęła się modlić. Powiedziała Salomonowi, że urodzi się człowiek, który zniszczy królestwo żydowskie. Na te słowa Salomon rozkazał zakopać pień głęboko w ziemi. Na kilka dni przed ukrzyżowaniem Jezusa, drzewo wypłynęło na powierzchnię sadzawki i wykonano z niego krzyż. Legenda miała swą kontynuację w IV wieku, gdy cesarz Konstantyn Wielki nawrócił się na chrześcijaństwo. Matka cesarza Helena – niezwykle pobożna osoba – przybyła do Jerozolimy, aby odnaleźć szczątki krzyża Jezusa. Po odnalezieniu fragmentów krzyża powróciła z nimi do domu. Obecnie znajdują się w bazylice św. Piotra w Rzymie. Legenda o krzyżu Chrystusa łączy upadek człowieka z jego odkupieniem. Przedstawiano ten motyw w malarstwie i płaskorzeźbie na przełomie średniowiecza i renesansu – szczególnie w kościołach przechowujących szczątki krzyża Jezusa.
Chrystus zwycięża zło na krzyżu „Tau”. Iluminowany inicjał słowa „Temporibus” (łac. w czasach) w średniowiecznym manuskrypcie
Krzyż łaciński występuje w kilkudziesięciu odmianach oraz w kilkuset wzorach – wariantach stylistycznych, które stworzyli artyści przez wieki. Są wśród nich również formy współczesne, mocno zgeometryzowane, albo takie, w których dominuje przesadzony ozdobny wzór. W każdej podgrupie widać ducha epoki, czasów w jakich powstały – ruch ręki lub ślad narzędzia, którym dane krzyże były wykonywane.
Na szczególną uwagę zasługuje pewien krzyż łaciński w nietypowej, bardzo oryginalnej konwencji ikonograficznej zwanej „Żywym krzyżem”. Jest to krzyż z którego wyrastają cztery dłonie. Górna dłoń otwiera niebiosa, prawa koronuje personifikację Eklezji (Kościoła) – Maryję, lewa dłoń przebija mieczem synagogę – Ewę, a dolna odmyka wrota otchłani.
Również miecz krzyżowca wbity w ziemię zamienia się w krzyż łaciński
Inny krzyż – „Arbor Vitae”, czyli Drzewo Życia – wykorzystywany bardzo często w architekturze sakralnej jako sklepienie a także jako główny motyw obrazów i rzeźb, to bardzo stary symbol początku i końca życia. W kulturze chrześcijańskiej utożsamiany z drzewem rajskim (Stary Testament) i z drzewem Krzyża (Nowy Testament). We wszystkich kulturach i religiach jako symbol-wzór odwiecznego odradzania się przyrody z przełożeniem na człowieka, jako symbol przemijania ludzkiego losu.
Bez względu na miejsce, kulturę, obyczaje, poglądy i wyznania, wszystkich nas łączy dziedzictwo tego najpiękniejszego i najmocniejszego znaku na ziemi – symbolu, który zawiera w sobie piękno, dobro, mądrość, miłość i cierpienie.
Proces prawdopodobnej naturalnej transformacji od krzyża greckiego do łacińskiego
Przykłady ludzi-krzyży epoki kamienia oraz przykład syntezy graficznej od człowieka do krzyża w petroglifach Indian Ameryki prekolumbijskiej
Krzyż w kontekście symboliki pionu i poziomu
„Arbor Vitae” – „Drzewo Życia”
Od krzyża ręcznego, ze znakiem Pachomiusza, pierwszych mnichów, którzy dotarli do Anglii i Irlandii, do celtyckiego krzyża wykutego w kamieniu, VI-VII w.
„Żywy krzyż”
Hieroglif „dobroć, piękno” i jego odmiany. Znak umieszczany przez starożytnych Egipcjan na glinianych urnach zmumifikowanych sokołów