Nowohucka sprawczość. Wybrane działania edukacyjne związane ze sztukami wizualnymi oraz dizajnem

Na początku grudnia, przed wyborami do Rad Dzielnic Miasta Krakowa, do mojej skrzynki trafiła ulotka jednego z kandydatów, na której znalazła się, między innymi, propozycja otwarcia kolejnego domu kultury. Propozycja zaskakująca. Biorąc zwłaszcza pod uwagę fakt, iż Nowa Huta pod względem ilości instytucji kultury na kilometr kwadratowy zdecydowanie przewyższa większość dzielnic w Krakowie. Kto korzysta z oferty kulturalnej w tej części miasta, wie, że jest ona niezwykle bogata i różnorodna. Trudno wymienić wszystkie działania edukacyjne, które są realizowane przez takie instytucje czy inicjatywy jak: Muzeum Nowej Huty, Nowohuckie Centrum Kultury, Ośrodek Kultury Kraków – Nowa Huta, Ośrodek Kultury Norwida, Młodzieżowy Dom Kultury im. Andrzeja Bursy, Teatralny Instytut Młodych Teatru Ludowego, Dom Utopii – Międzynarodowe Centrum Empatii czy Cafe NOWA Księgarnia. Toteż w tym tekście skupię się wyłącznie na projektach edukacyjnych związanych ze sztukami wizualnymi i dizajnem, realizowanych na przestrzeni ostatnich kilkunastu miesięcy, które jednak nie wchodzą w skład stałej oferty zajęć (intencjonalnie pomijam tutaj na przykład ogniska plastyczne), ale są projektami realizowanymi okazjonalnie. Zanim jednak przejdę do nich, warto nakreślić szerszą perspektywę nowohuckich działań edukacyjno-kulturalnych i naszkicować ich początki.

Trudne początki kultury w Nowej Hucie

W 2024 roku przypada jubileusz 75-lecia powstania Nowej Huty – symboliczna data początków jej budowy to 23 czerwca 1949 roku. Co istotne, już w pierwszej połowie lat 50. zaczęto podejmować działania z zakresu edukacji kulturalnej^[1]Zainteresowanych fenomenem nowohuckiej kultury odsyłam do tekstu  Katarzyny Kobylarczyk. Zob. K. Kobylarczyk, Nowa Huta wyrosła na ważne miejsce na kulturalnej mapie nie tylko Krakowa, „Tygodnik Powszechny” 2023, nr 47, Nowa Huta wyrosła na ważne miejsce na kulturalnej mapie nie tylko Krakowa | Tygodnik Powszechny [dostęp: 20.12.2023].. Polityka kulturalna była realizowana nie tylko przez domy kultury, ale także przez galerie (między innymi Salon Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, Galerię „Rytm”), Klub Międzynarodowej Prasy i Książki, kina (Stal i Świt), teatry (na przykład Teatr Ludowy, Mały, Widzimisie, Entliczki-Pentliczki)^[2]Zob. P. Zieliński, Powstanie i rozwój systemu społecznego i instytucjonalnego Nowej Huty (1949–1966), Toruń 2009, s. 166–169.. Mieszkańców zachęcano do udziału w wydarzeniach oraz do własnej działalności artystycznej, którą promowano poprzez liczne wystawy artystów amatorów oraz olimpiady kulturalne. Co prawda, jeszcze w latach 50. brak było spektakularnych rezultatów w postaci satysfakcjonującej frekwencji uczestników imprez kulturalnych. Bardzo często odwoływano spotkania, a koncerty i spektakle odbywały się przy nader nielicznej widowni^[3]Zob. Tamże, s. 103–104.. Potrzeba było wielu lat, aby „wychować” nową publiczność. Stefan Papp przytacza słowa Jonasza Sterna, który opisuje zmianę podejścia nowohucian do sztuki: „Kiedyś (…) poszliśmy ze sztuką do Nowej Huty. W baraku robotnicy pocięli nasze obrazy. Dzisiaj w tym miejscu są sale wystawowe. Dzieci tamtych robotników chodzą już na spotkania ze sztuką. A w ognisku plastycznym w Nowej Hucie widziałem malarstwo abstrakcyjne robione przez dzieci niedawnych chłopów”^[4]J. Stern, cyt. za: S. Papp, Marian Kruczek, Kraków 1978, s. 19–20..

Jedną z najstarszych instytucji działających w Nowej Hucie jest Ośrodek Kultury Norwida (dawniej: Zakładowy Dom Kultury Huty im. Lenina). Oficjalnie zaczęła działać w 1955 roku, choć jej początki sięgają pierwszej połowy lat 50. Pod koniec lat 60. w strukturach zakładowego domu kultury działało 40 zespołów artystycznych, mających ponad 1000 członków. Co istotne, 70 procent uczestników organizowanych zajęć stanowili pracownicy Huty im. Lenina. Misją instytucji była między innymi edukacja mieszkańców nowopowstałej dzielnicy Krakowa poprzez propagowanie kultury, zachęcanie do uczestnictwa w niej, ale również kształtowanie dobrego gustu^[5]Zob. J. Żabicki Wstęp, [ w:] Zakładowy Dom Kultury Huty im. Lenina, Kraków 1968, bs.. Jan Żabicki, jeden z dyrektorów Zakładowego Domu Kultury Huty im. Lenina, w 1968 roku dokonał podsumowania działalności kierowanej przez niego placówki słowami: „Nie była to droga łatwa. […] Z roku na rok wzrastała świadomość nowohuckiej społeczności, z roku na rok mieszkaniec dawnych wiosek krakowskich i nie tylko krakowskich przedzierzgał się w robotnika o wysokich kwalifikacjach zawodowych i społecznych”^[6]Tamże.. A zatem początki działalności kulturalnej i edukacyjnej w Nowej Hucie nie były łatwe. Jednak już wtedy widać było zaangażowanie tworzących instytucje kultury osób, które nie ustawały w wysiłkach. W proces edukacji mieszkańców dzielnicy włączyła się także Spółdzielnia Mieszkaniowa „Hutnik”, która sfinansowała powstanie kilku rzeźb plenerowych w przestrzeni Nowej Huty, czy też montowała reprodukcje prac nowohuckich artystów na klatkach nowo powstałych bloków. Dodatkowo, wspólnie ze Stowarzyszeniem Twórczym „Nowa Huta”, doprowadziła do otwarcia czynnej cały rok, 24 godziny na dobę, galerii plakatu. Nie była to jedyna tego rodzaju galeria w Nowej Hucie. Już wcześniej bowiem powstała „Galeria Pod Chmurką”, której współzałożycielem był Marian Kruczek. Te wszystkie działania zmierzały do tego, aby sztuka współczesna była częścią codziennego życia. Czy przyniosło to wymierne rezultaty? Nie jest to miejsce na tego typu analizę, jednak fakt, iż wielu mieszkańców i mieszkanek Nowej Huty z dużym sentymentem wspomina chociażby spektakle realizowane w teatrzyku lalek Widzimisie, pokazuje, że te działania były ważne i potrzebne. Nie inaczej jest ze współcześnie realizowanymi projektami.

Zmontujmy neon!

Warsztaty Zmontujemy neon! zostały zorganizowane w ramach projektu Szlak nowohuckich neonów, który był realizowany przez Ośrodek Kultury Norwida w 2022 roku. Jego celem było przypomnienie neonowego dziedzictwa Nowej Huty. W czasie jego trwania odbyła się wielomiesięczna kwerenda, której wyniki zostały zamieszczone w publikacji Przewodnik po neonach Nowej Huty. Dodatkowo zostały zorganizowane spacery (wrzesień–listopad 2022, prowadzący: Paweł Bochenek) oraz warsztaty projektowania neonów skierowane do dzieci i młodzieży oraz dorosłych (listopad 2022, prowadząca: Anna Zabdyrska)

Warsztaty dla dzieci rozpoczęły się od prezentacji wyjaśniającej funkcje neonów oraz pokazujące ich różnorodne formy. Zadaniem, z jakim przyszło zmierzyć się uczestnikom i uczestniczkom, było zaprojektowanie neonu dla sklepu zoologicznego. Zamiast szklanych rurek, za materiał posłużył im kolorowy sznurek, formowany na piance architektonicznej. Natomiast warsztaty dla dorosłych rozpoczęły się od analizy przestrzeni i spaceru po dzielnicy. Łączyło się to z zadaniem zaprojektowania zespołu neonów dla Placu Centralnego. Uczestnicy i uczestniczki najpierw proponowali swoje pomysły, a następnie rozrysowywali docelowe formy, nie pomijając przy tym szczególnej formy neonów, w tym odcieni światła. „Dużym zaskoczeniem było to, jak dobrze dzieci poradziły sobie z tym tematem” – podsumowuje warsztaty Anna Zabdyrska, dodając: „Na szczęście neony często operowały pismem ręcznym, więc kompetencje liternicze nie były żadnym problemem. Powstały świetne projekty, pełne uroku, pomysłowe nazwy. Wśród dorosłych tendencje były rozbieżne – niektórzy postawili na swobodny strumień kreatywności, niektórzy opracowali bardziej precyzyjne koncepcje. Inspirujące dla uczestników były nazwy ulic w Nowej Hucie – np. aleja Róż czy nazwy osiedli ABCD. Powstały intrygujące projekty, które nie naśladowały przeszłości, wnosiły nową jakość, a jednak były zakorzenione lokalnie. A dokładnie takie było zadanie”.

Nowohucka Siła Sprawcza/Naprawcza

Zeszłoroczna edycja projektu Miasta Krakowa Sztuka do Rzeczy – Design w Krakowie (listopad 2023) odbyła się pod hasłem „Sprawczość”. Sprawczość jest tutaj rozumiana jako powrót do rzemiosła i designu, które mają w sobie pierwiastek „autentyczności i unikatowości”^[7]Sztuka do Rzeczy – Design w Krakowie, https://www.krakow.pl/aktualnosci/276845,33,komunikat,sztuka_do_rzeczy___design_w_krakowie__pobierz_program.html [dostęp: 22.12.2023].. Ośrodek Kultury Norwida zaproponował działania pod wspólnym szyldem Nowohucka Siła Sprawcza/Naprawcza, których celem było zwiększenie świadomości ekologicznej oraz propagowanie idei zrównoważonego rozwoju. Autorkami programu były: Paulina Maciaszek, Basia Pasterak, Katarzyna Szczęśniak oraz Urszula Tłomak. Program wydarzeń składał się z weekendowej Rezydencji naprawczej^[8]Zob. Rezydencja naprawcza w Norwidzie, https://nhlab.okn.edu.pl/aktualnosc-137-rezydencja_naprawcza_w_norwidzie.html [dostęp: 22.12.2023]., prowadzonej przez Olgę Konik, w ramach której uczestniczki i uczestnicy dokonywali naprawy lub przerabiali przyniesione przez siebie ubrania oraz przedmioty ceramiczne. Istotną częścią było kolektywne omawianie sposobów ewentualnych działań naprawczych i wspólna wymiana dobrych praktyk. W odniesieniu do tego projektu warto zaznaczyć, że nie tylko wchodził on w nurt działań, mających na celu znalezienie alternatywy dla nadmiernego konsumpcjonizmu, ale także nawiązywał do bogatej historii Ośrodka Kultury Norwida (dawniej: Zakładowego Domu Kultury Huty im. Lenina), w tym do działalności klubu „Zrób To Sam”, czy też „Poradni Urządzania Wnętrz Mieszkalnych” (lata 60. XX wieku), w której wszyscy mieszkańcy Nowej Huty, a nawet Krakowa, w każdy wtorek, mogli zasięgnąć porad architekta wnętrz Janusza Trzebiatowskiego. Do tej ostatniej inicjatywy bezpośrednio odnosił się, zorganizowany w tym samym terminie, kurs renowacji mebli prowadzony przez Daniela Stoińskiego. Wprawdzie odbył się on poza Nową Hutą, jednak wchodził w skład projektu Nowohucka Siła Sprawcza/Naprawcza. Co ważne, inicjował on nowy cykl zatytułowany Poradnia Urządzania Wnętrz, który będzie kontynuowany w 2024 roku, a jego celem jest edukacja w zakresie samodzielnego projektowania wnętrz mieszkalnych. W tym samym czasie co rezydencja naprawcza i kurs renowacji mebli, w innej filii Ośrodka Kultury Norwida – w ARTzonie, odbywały się „masterklasy”. Były one okazją do nauki nowych umiejętności pod okiem mistrzyń introligatorstwa (Alicji Magiery), haftu (Haliny Bernackiej) oraz druku (Marty Kozłowskiej). Jak podkreślały organizatorki wydarzenia: „Hafciarz/ka, introligator/ka – zawody rzemieślnicze, które nie odchodzą w zapomnienie, a wręcz przeciwnie, świetnie sobie radzą we współczesnym świecie. Zawody, w których realizują się artyści i artystki, twórcy i twórczynie, tworząc, inspirując, adaptując działo rzemieślnicze do własnego pomysłu i wizji. Misternie, skrupulatnie, dokładnie, z dbałością o każdy szczegół. »Rzemieślnicza robota« to przecież synonim najwyższej rzetelności”^[9]Masterklasy nie tylko dla twórców i twórczyń, https://artzona.okn.edu.pl/wydarzenie-357-masterklasy_nie_tylko_dla_tworcow_i-szczegoly-12668.html [dostęp: 22.12.2023].. Cały projekt spinał podcast Ludzkie wnętrze Katarzyny Kobylarczyk^[10]Zob. Ludzkie Wnętrze | Podcast on Spotify [dostęp: 27.12.2023]..

Nowohucka eksperymentalna pracownia zabawek

Wydarzeniem edukacyjnym, które także zostało wpisane w zeszłoroczny program projektu Sztuka do Rzeczy – Design w Krakowie była Nowohucka eksperymentalna pracownia zabawek. Dzieci dzieciom – warsztaty projektowania zabawek. Obyło się ono w Cafe NOWA Księgarnia, a jego organizatorem była Fundacja Faktor Kultura we współpracy z Anną Zabdyrską, która tak tłumaczy jego genezę: „Warsztaty były częścią wydarzenia nazwanego Nowohucka Eksperymentalna Pracownia Zabawek. Nowohucka – bo lubimy dzielnicę i tu działamy, eksperymentalna, bo obszar zabawy nie jest przestrzenią, w której da się określić efekt końcowy. Wręcz nie powinno się niczego z góry zakładać. Pozostawanie w obszarze eksperymentu uwalnia kreatywność. Pracownia zabawek – to na cześć działań pracowni zabawek Warsztatów Krakowskich, czyli stowarzyszenia, które promowało działania projektowe w Krakowie już ponad 100 lat temu. W pracowni zabawek projektowała Zofia Stryjeńska, a efekty jej działań są niezwykłe”. Warsztaty w Nowej Hucie poprowadziła Anna Węgrzyniak. Rozpoczęła je opowieścią o mieście, w którym brak dobrych przestrzeni do zabawy. Uczestniczące w warsztatach dzieci zostały zachęcone do wcielenia się w rolę projektantów placów zabaw. Jak wspomina prowadząca: „Same określiły swoje potrzeby i to, co jest im potrzebne by je zaspokoić. Pomysły ujęły w ryzy projektu, a następnie przy pomocy dostępnych materiałów, wykonały modele placów zabaw. W przygotowanych makietach znalazły się przestrzenie pozwalające na różne rodzaje zabaw – plastyczne, ruchowe, grupowe, udogodnienia dla starszych opiekunów, a nawet zwierząt”.

Jak wyczarować film animowany?

W programie edukacyjnym Muzeum Nowej Huty znalazły się natomiast warsztaty z tworzenia filmów animowanych dla dzieci, prowadzone przez edukatorkę Darię Godyń. W 2023 roku odbyły się dwukrotnie – z okazji Dnia Dziecka oraz Dnia Otwartych Muzeów Krakowskich. W czasie ich trwania uczestnicy i uczestniczki najpierw wspólnie oglądali wybrany odcinek serialu animowanego Rodzina Treflików, a następnie poznali tajniki i kulisy jego powstania. Kolejnym etapem było wykreowanie własnej animacji poklatkowej przy użyciu aplikacji.

Książka o nas. Antologia opowieści nie-zwykłych

Projekt Książka o nas. Antologia opowieści nie-zwykłych, którego pomysłodawczynią i koordynatorką była Agnieszka Pięta-Jadczak, realizowano w październiku 2023 roku w ARTzonie Ośrodka Kultury Norwida. Powstał w ramach Krakowskiego Archipelagu Kultury. Jego celem było zaprojektowanie i wykonanie książki, w której znalazłaby się także krótka forma literacka autorstwa wykonawcy/wykonawczyni. Było to zadanie multidyscyplinarne, łączące działania z zakresu literatury, storytellingu, projektowania oraz poligrafii. Uczestniczki wzięły udział w trzech blokach warsztatowych: literackim, ilustracyjnym oraz introligatorskim. Celem warsztatów literackich było m.in. stworzenie własnego tekstu, który następnie został poddany redakcji i korekcie. Warsztaty ilustratorskie, oparto o techniki graficzne takie jak: gelli plate, stemple, action painting. W czasie ich trwania powstały ilustracje do wcześniej przygotowanych tekstów. Cykl warsztatów zamykały działania introligatorskie o charakterze rzemieślniczym. Zwieńczeniem przedsięwzięcia było zaprojektowanie wspólnej publikacji w formie antologii opowiadań. Autorkami poszczególnych opowiadań były: Sara Daar (Love Story), Karolina Duda-Rajek (Wszystko chcę!!), Justyna Dutka (1, 2), Ewelina Kubiszyn (Ambiwalencja doświadczania), Marianna Poproch-Wesołowska (Życie opowiadaniem pisane), Katarzyna Ramut (Tytus), Renata Tomecka (Opowiadanie Fibi).

Zanim dotknę sztuki – kultura dostępna dla dzieci

Zanim dotknę sztuki – kultura dostępna dla dzieci to projekt autorstwa Pauliny Maciszek – kierowniczki Pracowni Praktyk Rozwojowych Ośrodka Kultury Norwida. Powstał on w ramach programu Kultura Dostępna 2023 i obejmował zbiór różnorodnych działań, takich jak: treningi, warsztaty czy spotkania w ramach Festiwalu Zmysły Niedocenione. Jego celem było przygotowanie dzieci z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego do uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych oraz wizyty w instytucjach kultury. Ten swoisty kurs wiedzy teoretycznej i praktycznej, skierowany nie tylko do dzieci, ale także do ich rodziców i opiekunów, kładł nacisk na wytworzenie nawyków dbania na przykład o bezpieczeństwo sensoryczne oraz umiejętności samoregulacji. Jednym z przykładowych działań, które odbyło się w ramach projektu, był warsztat dla dzieci w wieku 1–2 lata, który łączył elementy rozwoju wrażliwości dotykowej z rozwojem poznawczym, wykorzystując do tego działania z zakresu sztuk plastycznych. Zwieńczeniem i podsumowaniem projektu Zanim dotknę sztuki – kultura dostępna dla dzieci była publikacja Zanim dotknę sztuki – opowiadania dla dzieci, autorstwa Pauliny Maciaszek (tekst) oraz Karoliny Gościniak (ilustracje).

Flaga „jutro” w Domu Utopii

Jak deklaruje Łukasz Trzciński: ,,Większość projektów, realizowanych przeze mnie w Domu Utopii, postrzegam jako działania w istotnej mierze o wymiarze edukacyjnym”. Niewątpliwie program tej instytucji jest dowodem na to, że siła sztuki zaangażowanej tkwi także w jej mocnym wymiarze edukacyjnym. Wśród realizowanych projektów warto wymienić realizację Ławicy Aleki Polis, która badała dynamikę relacji międzyludzkich, w tym kwestie funkcjonowania w zbiorowości i kształtowania się hierarchii. Efektem kilkugodzinnych działań ruchowych, mających wymiar edukacyjno-terapeutyczny, w których zaangażowanych zostało ponad 70 osób, było powstanie pracy wideo^[11]Zob. „Ławica” Aleki Polis (12–16.05.2023), https://domutopii.pl/wystawy/lawica-aleki-polis-12-16-05-2023/ [dostęp: 04.01.2024].. Kolejny to projekt Złożone narzędzia roślinne Liliany Zeic, który powstał w ramach rezydencji artystycznej. Punktem wyjścia dla jego powstania było badanie związków między ciałem roślin a ciałem ludzkim. Wszystko po to, aby te doświadczenia przenieść na pole rozwoju queerowych form życia^[12]Zob. Złożone narzędzia roślinne, https://www.laznianowa.pl/wydarzenie/zlozone-narzedzia-roslinne [dostęp: 04.01.2024].. Formą ingerencji w przestrzeni publicznej był Pomnik Biedy Jana Bačynsjkyj’a/Yany Bachynskiej. Idea tej realizacji opiera się na podkreśleniu przepaści finansowej między ubogą i bogatą częścią światowej populacji^[13]Zob. Jan Bačynsjkyj/Yana Bachynska „Pomnik biedy” (19.05.2023), https://domutopii.pl/wystawy/jan-bacynsjkyj-yana-bachynska-pomnik-biedy-19-05-2023/ [dostęp: 04.01.2024].. Flaga „jutro” Mauritsa Boettgera^[14]Zob. Flaga “jutro” Mauritsa Boettgera (od 10.06.2022), https://domutopii.pl/bez-kategorii-pl/flaga-jutro-mauritsa-boetgera-od-10-06-2022/ [dostęp: 04.01.2024]. to także praca funkcjonująca w przestrzeni publicznej. W czerwcu 2023 roku na dachu Domu Utopii została zamontowana flaga z napisem: „jutro”, wykonana z materiału ulegającego biodegradacji. Jej efemeryczność podkreślała niepewność jutra, z jaką zmagamy się w dzisiejszych czasach. Ten aspekt wzmacnia niewątpliwie fakt, iż jest to swoisty testament artysty, który zginął w niewyjaśnionych okolicznością w marcu 2023 roku. Czy w rzeczywistości nieuchronnej katastrofy klimatycznej i konfliktu zbrojnego, trwającego na Ukrainie, przyszłość nie jawi nam się wszystkim jako coś niepewnego? Ten zestaw wybranych projektów zamyka PAIN GAME Marii Mytrofanovej. Bazując na doświadczeniu chronicznego bólu, jaki artystka odczuwa na co dzień, zachęca innych do rozmowy o tym trudnym, ale immanentnym elemencie naszego życia.

Opisane powyżej projekty nie wyczerpują całości działań edukacyjnych, które są realizowane na terenie Nowej Huty. Można uznać je jednak za swego rodzaju papierek lakmusowy, który potwierdza, że osoby poszukujące oferty edukacyjnej na bazie sztuk wizualnych i dizajnu znajdą tutaj coś interesującego.