Własnym głosem. Wystawa Stepping Out! Female Identities in Chinese Contemporary Art

Historyczka sztuki Linda Nochlin podsumowując silnie wybijającą się od lat siedemdziesiątych XX wieku aktywność kobiet na polu sztuki zachodniej, twierdziła, iż było to możliwe dzięki odrzuceniu tradycyjnych technik artystycznych na rzecz nowych form wypowiedzi artystycznych: „Fotografia, wideo, instalacje i performance powiązane są z feministycznym odrzuceniem patriarchalnego panowania malarskich arcydzieł. Tylko przez odrzucenie tyranii malarstwa, tradycyjnego medium heroicznej męskiej samo-ekspresji, kobiety mogły utworzyć swoje własne niezależne terytorium”^[1]L. Nochlin, Women Artists Then and Now. Painting, Sculpture, and the Image of the Self, [w:] Global Feminisms. New Directions in Contemporary Art (katalog wystawy), red. M. Reilly, L. Nochlin, New York 2007, s. 49.. Znaczenie nowych mediów dla emancypacji kobiet w artworldzie podkreślała również Mary Jane Jacob, pisarka i kuratorka amerykańska: „(…) dostęp do sztuki wideo (jak również do performance, fotografii i instalacji, które także wypływały na powierzchnię sztuki w latach siedemdziesiątych XX wieku) pozwolił kobietom i innym – do tej pory zsuwanym na margines głównych nurtów sztuki – uzyskać równoważny głos. Poprzez te nowe rodzaje wypowiedzi artystycznej mieli oni możliwość ogłoszenia swojego miejsca w świecie sztuki, którego dotychczas nie mogli osiągnąć na polu malarstwa zachodniego zdominowanego przez mężczyzn”^[2]Shigeko Kubota: Video Sculpture (katalog wystawy), red. M. J. Jacob, Seattle 1999, s. 6.. Jednak obok nowych środków wyrazu artystki od końca lat sześćdziesiątych XX wieku, wprowadzają także nowe tematy – tematy podejmujące kwestię ich tożsamości. Ich dzieła opowiadają lub stawiają pytania o społeczną rolę kobiet, o ich seksualność, cielesność, podmiotowość. Ich sztuce nadaje się miano feministycznej, choć same artystki nie zawsze chcą być utożsamiane z tym ruchem społeczno-politycznym. A jak wygląda sytuacja artystek chińskich na tym tle? Czy i kiedy w Chinach pojawiły się pierwsze głosy kobiet?

Symbolicznym, „z hukiem” zarówno w przenośni, jak i w rzeczywistości, wejściem artystek na chińską współczesną scenę sztuki, był performance Xiao Lu (ur. 1962, Hangzhou) Pistol Shot Event, wykonany w 1989 roku podczas wystawy China Avant-Garde prezentowanej w Narodowej Galerii Sztuki w Pekinie. Ekspozycja ta była pierwszą publiczną wystawą sztuki współczesnej w Pekinie i stanowiła podsumowanie awangardowego ruchu „85 New Wave Art”. Choć artyści należący do niego reprezentowali nowatorskie podejście i wpisywali się w aktualne trendy intelektualne, to wciąż był on zdominowany przez mężczyzn. Performance, który wykonała Xiao Lu, polegający na rozstrzelaniu wykonanej wcześniej instalacji mówiącej o relacjach damsko-męskich, był wyrazem buntu wobec patriarchalności chińskiego społeczeństwa, ale zarazem środowisk artystycznych. Niestety pomimo tego, że praca Xiao była niezwykle głośno dyskutowanym wydarzeniem i zapisała się trwale w historii współczesnej sztuki chińskiej, gdyż stała się między innymi pretekstem do ocenzurowania, a w konsekwencja zamknięcia przez władze wystawy China Avant-Garde, to nie udało jej się przetrzeć, tak bardzo jak miała w założeniu, szlaku dla kobiet w sztuce. Potwierdzają to słowa krytyczki Leonory Elkin: „Choć akt ten mógł sygnalizować niezależność i siłę kobiet w tworzeniu sztuki, to jednak furia i uwaga świata, która następnie spowodowała komercyjny pęd do nabywania sztuki po Tienanmen, była skierowana na dzieła produkowane przez mężczyzn. Bez względu na kierowane przez państwo reformy dotyczące równości płci, Chiny pozostają w dużej mierze społeczeństwem patriarchalnym, a kobiety nie były wspierane przez galerie i instytucje kultury”^[3] L. Elkin, Women’s Work. The History of Women’s Art in China,[w:]M. Cor, L. Elkin, L. Ly, V. Krawcewicz, K. Stephenson, Lu Qing, Ma-China, Edmonton 2009-2010, s. 11.. Znamiennym jest choćby to, że autorstwo Pistol Shot Event było przypisywane przez krytyków również ówczesnemu partnerowi życiowemu Xiao Lu, artyście Tang Song (ur. 1960), a błąd ten wciąż funkcjonuje w wielu publikacjach znaczących badaczy. Niemniej jednak, performance ten był pierwszym głośnym, kobiecym wystąpieniem w chińskiej sztuce współczesnej i dał impuls do dalszych podobnych działań, które pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX znacząco wzrosły. Było to możliwe dzięki, między innymi, zmianom gospodarczymi w Chinach oraz pojawieniu się pekińskich i szanghajskich dzielnic sztuki, w których zagościły szybko komercyjne galerie z Europy i Stanów. Był to czas, kiedy kobiety-artystki zaczęły głośno przemawiać własnym głosem. Ich wypowiedzi prezentuje właśnie wystawa Stepping Out! Female Identities in Chinese Contemporary Art.

Ekspozycję można był oglądać kolejno w Lillehammer Kunstmuseum  w Norwegii (14 maja – 16 października 2022), w Kunstforeningen GL STRAND w Danii (1 grudnia 2022 – 12 marca 2023) i w Museum der Moderne Salzburg w Austrii (1 kwietnia – 25 czerwca 2023), a jej kuratorami byli przedstawiciele każdej z tych instytucji: Nils Ohlsen (LK), Christina Penetsdorfer (MMS), Anne Kielgast (GLS), a także niezależni krytycy z Chin: Feng Boyi (Pekin) i Liu Xi (Szanghaj). Zaprezentowano na niej około stu prac, w tym fotografię, filmy, dokumentację performansów, instalacje rzeźbiarskie i inne dzieła wymykające się jednoznacznej kategoryzacji. Zdecydowanie jednak dominowały nowe media. Łączył je wspólny temat – kobiece doświadczenie. Jak trafnie podsumowała w swoim eseju zawartym w katalogu wystawy historyczka sztuki Luis Guest: „Prace artystek (…) mówią o tym, jak to jest być kobietą – i jak to jest być kobietą artystką w Chinach”^[4]L. Guest, „Space Invaders”: Discourses of Gender in Contemporary Chinese Art, [w:] Stepping Out! Female Identities in Chinese Contemporary Art, red. N. Ohlsen, T. Sadowsky, Berlin 2022, s. 30.. Jakich artystek prace można na niej obejrzeć i jakie dokładnie kwestie one poruszają?

„Wystawa skupia się na pięciu częściowo następujących po sobie tematach, które również pomijając samą wystawę, są charakterystyczne dla twórczości chińskich artystek od końca lat 80. do współczesności”^[5]N. Ohlsen, Stepping Out, [w:] Stepping Out! Female Identities in Chinese Contemporary Art, red. N. Ohlsen, T.Sadowsky,  Berlin 2022, s. 13. – tłumaczył założenia kuratorskie Nils Ohlen, a następnie wskazał podziały na zagadnienia takie jak: stanowisko protestu wobec patriarchalnej kultury, cielesność i seksualność, społeczno-kulturowe role kobiet, rewizja historii i awatary jako alternatywne tożsamości.

Dokumentacje performansów Xiao Lu (ur. 1962) i He Chengyao (ur. 1964) wpisują się w ten pierwszy obszar ekspozycji. Obie artystki kontestują miejsce kobiety w społeczeństwie chińskim, podkreślając jego opresyjny patriarchalny charakter. Podobnie Li Xinmo (1976), Sun Shaokun (1980-2016), Cao Yu (ur. 1988) i Liang Xiu (1994), które również pracowały w tym medium, aby zilustrować przemoc na tle seksualnym oraz dyskryminację kobiet. Ich prace są często drastyczne w formie i niezwykle sugestywne w odbiorze.

Na wystawie obecne są również artystyczne dzienniki – zapisy osobistych i publicznych wydarzeń. Yu Hong (ur. 1966) na podstawie zachowanych zdjęć lub materiałów prasowych maluje dyptyki i tryptyki, w których zestawia własną historię z powszechną. Xing Danwen (ur. 1967)  w serii fotograficznej I Am a Women ukazuje budzącą się kobiecość po latach niwelowania jej w ramach polityki komunistycznej. O cielesności i związanej z nią seksualności opowiadają również fotografie Luo Yang (ur. 1984) i Fam Xi (ur. 1984). Pierwsza z nich tworzy zbiorowy portret Chinek swojego pokolenia. Udaje się jej uchwycić  różnorodność i bogate, rozwijające się tożsamości, odrzucające stereotypy i tradycyjne role kobiece. Dzieło drugiej z tych artystek przybiera formę coming outu, wykonuje ona bowiem portrety półnagich, homoseksualnych kobiet, do których sama należy.

Każda kultura ma symbole wyróżniające ją na tle innych. Dla Chin jednym z najbardziej rozpoznawalnych jest jedwab, innym porcelana. Potencjał znaczeniowy tych tworzyw wykorzystują w swojej twórczości między innymi Lin Tianmiao (ur. 1961), Ma Qiusha (ur. 1982) i Geng Xue (ur. 1983). Lin używając nici, konstruuje instalacje podważające kulturowe role, Ma przywołuje osobiste historie, zestawiając je z wzorcami narzucanych zachowań, a Geng, inspirując się klasyczną literaturą, tworzy opowieść o relacji między erotyką a przemocą. Do dawnego pisarstwa i związanych z nim kaligrafii i malarstwa tuszowego nawiązuje również Peng Wei (ur. 1974). Jej instalacje przywołują postaci słynnych kobiet z minionych epok. Herstorie zapisuje także Tao Aimini (ur. 1974) i Chen Qiulin (ur. 1975). Obie opowiadają o zmianach społecznych wywołanych szybką modernizacją kraju. Na wystawie można było zobaczyć między innymi pracę The Women’s River, autorstwa Tao, składającą się ze starych tar do prania zebranych na chińskich wsiach. Na każdej z nich artystka umieściła portrety ich byłych właścicielek. Natomiast Chen w swoim wideo przedstawia alegorycznie losy kobiet, które z powodu nieprzemyślanej urbanizacji straciły zakorzenienie – miejsca, gdzie od pokoleń żyły ich rodziny.

Wiele artystek przywołuje przeszłość i tradycje kulturowe, aby określić swoją tożsamość, Bu Hua (ur. 1973) i Cao Fei (ur. 1978) udają się do alternatywnej, często futurystycznej rzeczywistości. Obie dla celów kreacji artystycznych stworzyły awatary – ich alter ego, które umożliwiły im podjęcie kontrowersyjnych tematów w wirtualnych światach, niedozwolonych często w publicznym dyskursie.

Każda z artystek, których prace prezentowano na wystawie, znalazła swój własny sposób – swój własny głos – na zobrazowanie kobiecych historii. W recenzji tej zostało przytoczonych zaledwie kilka z nich. Więcej można poznać dzięki towarzyszącemu wystawie, świetnie opracowanemu katalogowi.

Publikacja, wydana jako dopełnienie wystawy, zawiera nie tylko dobrze opracowane biogramy artystek i opisy prezentowanych na ekspozycji prac, ale również obok tekstów kuratorskich, interesujące eseje historyczek sztuki i kuratorek. Nils Ohlsen prezentuje w nim koncepcje wystawy; Monika Merlin umiejscawia artystki w ruchach i kierunkach artystycznych w kształtującej się w Chinach sztuce współczesnej, wskazując artystki pionierki; Luise Guest obrazuje, jak uwarunkowania kulturowe wpłynęły na (nie)obecność artystek; Shu-chin Tsui opisuje aktywności w zakresie dokumentacyjnego teatru; a Christina Penetsdorfer przywołuje historię wystawienniczą sztuki Chinek i ich dyskryminację w artworldzie. Zbiór tekstów zamyka niezwykle ciekawy tekst artystki Liu Xi, opowiadający o doświadczeniach życiowych, które znacząco wpłynęły na jej twórczość.

Zarówno wystawa, jak i katalog są znaczące dla rozwoju dalszych badań nad współczesną sztuką chińską, ponieważ pomimo tego, że od 2009 roku regularnie organizowane są konferencje na ten temat, twórczość kobiet jest na nich wciąż marginalnie traktowana. Ukazało się, jak dotąd, zaledwie kilka publikacji przybliżających sztukę chińskich artystek (w tym po polsku książka Uwikłane w kulturę autorki niniejszej recenzji). Wydarzenie i publikacja są również ważne, bo umożliwiają jednocześnie poznanie elementów bogatej kultury chińskiej, ale także jej problemów, współcześnie dotykających obywateli i obywatelki tego państwa, które często nie dotyczą jedynie mieszkańców Azji, ale są o wiele bardziej uniwersalne. Dzięki spotkaniu ze sztuką tych artystek również możemy zmierzyć się z własną kulturą i własną tożsamością.