Kolekcja i jej kreator

Kolekcja jest zbiorem przedmiotów tego samego typu, gromadzonych z powodu ich wartości artystycznej bądź historycznej. Od kiedy się narodziliśmy, każdy z nas zbiera drogocenne rzeczy. Zależnie od tego, w jakich czasach żyjemy, nasze życie i społeczeństwo do którego należymy warunkują wybory dotyczące naszego smaku i gustu, dając okazję do kształtowania rozumienia stylu i postrzegania piękna będącego indywidualnym dla poszczególnych jednostek.

Kolekcja, o której chciałabym opowiedzieć, to zbiór portretów znajdujących się w posiadaniu książąt Sanguszków, obecnie mieszczących się w Tarnowskim Muzeum Okręgowym. W jej skład wchodzą obrazy z jednej z głównych siedzib Sanguszków – zamku w Podhorcach.

Pałac w Podhorcach zaprojektowany przez Andrzeja dell’ Aqua znajduje się na Ukrainie, od dawna jest uważany za jedną z najwspanialszych rezydencji staropolskich. Związki z wybitnymi postaciami historycznymi, przepiękne położenie na północnym stoku płyty podolskiej, wysoka jakość architektury i dekoracji, wreszcie przebogate zbiory złożyły się w całość, która już w XIX wieku stała się legendą. Największą wartością rezydencji było zachowanie wnętrz pałacowych aż do I wojny światowej w stanie, który sprawiał wrażenie niezmienionego od czasów przedrozbiorowych^[1]Jan K.Ostrowski, Jerzy T. Petrus, „Podhorce. Dzieje wnętrz pałacowych i galerii obrazów, Kraków, 2001, str. W drugiej połowie XIX w. pałac stał się celem pielgrzymek naukowców, artystów i turystów.

Rozpoczęte wówczas prace badawcze prowadzone były aż do 1939 roku. Do tego czasu wnętrza pałacu zachowały się w dobrym stanie, choć większą część wyposażenia już podczas I wojny światowej Roman Sanguszko kazał ewakuować do swoich siedzib w Sławucie i Gumniskach pod Tarnowem (obecnie pełniącej funkcję Zespołu Szkół Ogrodniczych).

Obiekty wywiezione do Gumnisk stanowią trzon zasobów Muzeum Okręgowego w Tarnowie, zaś te zabytki, które dotarły do Sławuty przetrwały jedynie fragmentarycznie. Dla badaczy działających przed wojną, pałac był praktycznie niedostępny. Dlatego tak wielkie znaczenie miały próby opracowania jego architektury, historii wnętrz i malarstwa, które przeszły do zbiorów Muzeum Okręgowego w Tarnowie z pałacu w Gumniskach. Badania te były szeroko wykorzystywane w pracach dotyczących porterów staropolskich.

Pałac w Podhorcach oryginalnie należał do rodziny Koniecpolskich, w 1682 roku Stanisław Koniecpolski przekazał budynek Jakubowi Sobieskiemu, kończąc tym samym wkład swojej rodziny w to miejsce. W późniejszych latach właścicielami były postacie takie jak Jan III Sobieski czy Stanisław Mateusz Rzewuski. Po 1728 roku gospodarzem został Wacław Rzewuski, który był hetmanem, poetą, mecenasem sztuki oraz kolekcjonerem. W 1751 roku pałac stał się jego stałą siedzibą, w której mieszkał ponad 30 lat. Rzewuski przeprowadził renowację zamku, m.in. dobudował drugie piętro oraz zlecił budowę kościoła. Jako pisarz stworzył grupę teatralną, która wystawiała napisane przez niego sztuki. Od jego śmierci 27 października w 1770 r. czas dla budynku zatrzymał się. Przez lata nie poddawano go modernizacji, prowadzono jedynie prace zachowawcze, toteż barokowe wnętrza pozostawały stylistycznie niezmienione.

Pod tym względem Podhorce zdecydowanie wyróżniały się spośród innych zamków Galicji i stanowiły dla ówczesnych badaczy i miłośników zabytków wyjątkowe świadectwo splendoru siedziby największych magnatów Rzeczypospolitej. Zyskały także sławę skarbca kultury narodowej dzięki przechowywanym w pałacowych salach zbiorom Wacława Rzewuskiego. Kolekcja obejmowała kilkaset obrazów, wśród których znajdowały się liczne portrety członków rodziny, osób spowinowaconych lub innych sławnych mężów, obrazy ze scenami religijnymi i rodzajowymi, ponadto pamiątki związane z postaciami historycznymi.

Autor nieznany, Anna Rzewuska, Muzeum Okręgowe w Tarnowie, Fot. Robert Moździerz

W XIX wieku Leon Rzewuski sprzedał zamek Eustachemu Sanguszce. Podczas wydarzeń wojennych trwających w latach 1914-1920 doszło do poważnych uszkodzeń pałacu oraz uszczuplenia dzieł znajdujących się wewnątrz . Prace renowacyjne, dzięki którym pałac odzyskał część dawnej świetności trwały do 1933 roku. W 1956 r. w Podhorcah wybuchł groźny pożar, który ostatecznie przypieczętował los pałacu. Spłonęły wówczas oryginalne stropy i pozostałe zachowane elementy wystroju. W 1997 r. zniszczony budynek przejęła Lwowska Galeria Sztuki i rozpoczęła trwający do dziś remont^[2]Dorota Folga-Januszewska, „Muzealnictwo 48′, Warszawa, 2007, str. 69-71..

Usytuowanie pałacu podhoreckiego na silnie opadającym zboczu, a ponadto ustawienie właściwej budowli na tarasie bastionowym sprawia, że poziomy kondygnacji znacznie różnią się od siebie, co powodowało, że piwnice znajdujące się na południu mieszczą się niżej niż poziom dziedzińca. Zarówno piwnice, jak i parter mają rozkład niemal identyczny z rzutem I i II piętra. Pomieszczenia obydwu kondygnacji są nakryte sklepieniami kolebkowymi i kolebkowo-krzyżowymi. Pierwotne funkcje dla dolnych kondygnacji pałacu można określić tylko ogólnikowo. Piwnice służyły jako składy, a pomieszczenia parterowe musiały być używane do celów gospodarczych oraz jako mieszkania. W opisach budynku wymieniany jest również skarbiec, ale jego lokalizacja nie jest znana. Do pomieszczeń znajdujących się na pierwszej kondygnacji zalicza się zbrojownia, gabinet chiński i mozaikowy, pokój karmazynowy, złoty, zielony i zwierciadlany. Funkcja pokoi znajdujących na drugim piętrze jest niejasna, mimo że rzut górnej kondygnacji odpowiada ściśle rozkładowi I piętra.

Najstarszy znany inwentarz galerii obrazów w Podhorcach został spisany 23 IX 1767 r.^[3]Jan K.Ostrowski, Jerzy T. Petrus, „Podhorce. Dzieje wnętrz pałacowych i galerii obrazów”, Kraków, 2001, str. 31. Wacław Rzewuski miał trzy drogi pozyskiwania malowideł: wykonywanie na miejscu przez zatrudnionych w tym celu malarzy, zakupy w kraju lub za granicą. Do najpopularniejszych malarzy nadwornych należeli Jack Olesiński i Szymon Czechowicz.

Patrząc na ściany pałacu mamy wrażenie jakby całe ściany były  „wytapetowane” obrazami, a efekt ten jest potęgowany przez fakt, że większość malowideł nie miała ram, a część nawet blejtramów. Cecha ta jest na tyle charakterystyczna, że w Muzeum Okręgowym w Tarnowie rozmieszczenie obrazów stara się imitować to założenie. Z setek przedstawień tylko 85 znajduje się na stałej, muzealnej wystawie, co może wydawać się małą liczbą – wbrew temu jest to największy zestaw tego typu dzieł zachowanych w tak dobrym stanie. Wszystkie otoczone są opieką konserwatorską, a część z nich została poddana konserwacji prowadzonej przez pana Zbigniewa Górowskiego. Wśród nich znalazły się przedstawienia biblijne, mityczne, pejzaże oraz portrety osobistości takich jak: Jan Sobieski, August II  Mocny, Józef Bąkowski, Michał Jan Pac, Jerzy Potocki, Józef Rzewuski, Wacław Rzewuski.

Jednym z malowideł znajdujących się na ekspozycji jest portret Anny Rzewuskiej będącej od 1732 roku żoną Wacława Rzewuskiego, posiadającej również tytuł damy austriackiego Orderu Krzyża Gwieździstego. Obraz namalowany jest na płótnie techniką olejną, pole obrazowe występuje w kształcie prostokąta wertykalnego, kompozycja jest jednofigurowa, jednoplanowa, otwarta oraz statyczna. Kolorystyka cechuje się szeroką gamą barwną, dominują w niej barwy ciepłe, brązy i żółcie, które kontrastują z granatową suknią, na której widnieje wspominany wcześniej order. Światło punktowe, którego źródła nie widzimy, pada na żółtą tkaninę oraz klatkę piersiową Anny.

Ród Sanguszków, liczący piętnaście pokoleń, ma na swoim koncie tytuł mariacki, niezliczone dzieła oraz pałace rozsiane po całej Polsce. Pierwotny majątek Sanguszków znajdował się głównie ma Wołyniu, Podolu i w Małopolsce. Pokolenia podzielone były na główne linie, z czego tylko jedna, kowelska, istnieje po dziś dzień. Poza tym nie możemy zapomnieć o ich wkładzie w upamiętnianiu swojego historycznego i artystycznego dziedzictwa.

Obszerny zespół akt, występujących pod nazwą „Archiwum książąt Sanguszków” stanowi wyodrębnioną i zamkniętą część zbiorów Archiwum Diecezjalnego w Tarnowie.

Zespół ten, od roku 1964, w większej części był własnością księżnej Konstancji z Zamoyskich Sanguszkowej i stanowił tym samym jej archiwum prywatne, które mieściło się wówczas na terenie pałacu w Gumniskach pod Tarnowem, zapewne w zamieszkiwanym przez Sanguszkową apartamencie. Jego historia jest zatem ściśle związana z jej osobą, była ona jego główną twórczynią. W zbiorze znalazły się materiały odnoszące się zarówno do prywatnej, jak i społecznej, religijnej i charytatywnej działalności Sanguszków oraz z opieką nad zbiorami archiwalnymi i artystycznymi w ich siedzibach znajdujących się w Gumniskch, Podhorcach itd.^[4]Adam Bartosz, „Wokół Sanguszków. Dzieje – sztuka – kultura”, Tarnów, 2007, str. 9

Bardzo mocne akcentowanie znaczenia kolejnych przedstawicieli rodu Sanguszków dla kultury polskiej w okresie nowożytnym nie powinno przesłaniać czy też umniejszać wagi działań podejmowanych przez członków tej rodziny w zakresie animowania i uczestniczenia w życiu kulturalnym naszego narodu w XIX i pierwszych dziesięcioleciach XX wieku^[5]Adam Bartosz, „Wokół Sanguszków. Dzieje – sztuka – kultura”, Tarnów, 2007, str. 245.

Uwaga jaka poświęcona jest tej małej, aczkolwiek znaczącej kolekcji, nie jest przypadkowa. Jak już pisałam, gusta są różne, ale historia opowiadana obrazami, istnieje jako świadectwo kulturowe świadczące o jej dziejach oraz ludziach będących jej częścią.

Bibliografia

Książki

Jan K.Ostrowski, Jerzy T. Petrus, Podhorce Dzieje wnętrz pałacowych i galerii obrazów, Kraków, 2001

Adam Bartosz, Wokół Sanguszków, Dzieje – sztuka – kultura, Tarnów, 2007

Dorota Folga-Januszewska, Muzealnictwo 48, Warszawa, 2007

Strony Internetowe

Muzeum Okręgowe w Tarnowie http://www.muzeum.tarnow.pl/index.php

Zamek w Podhorach https://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_w_Podhorcach

Sanguszkowie herbu Pogoń Litewska https://pl.wikipedia.org/wiki/Sanguszkowie