Między prostotą a nadmiarem, surowością a słodkością. Refleksje wokół współczesnego designu japońskiego

Czy japońskie wzornictwo utknęło pomiędzy skrajnościami? Przywiązane z jednej strony do tradycyjnych wartości estetycznych, które wyrażane są w minimalistycznych, surowych, prostych formach celebrujących kruchość istnienia, z drugiej zaś – zanurzone w przesłodzonej rzeczywistości kreowanej przez konsumpcyjną popkulturę? Czy są projektanci tworzący w odmiennych niż te dwa biegunowe style? Trudno ich znaleźć, ale są. Zanim jednak przyjrzymy się ich pracom, przyjrzyjmy się też dominującym współcześnie trendom.

Sabi, wabi i zen, czyli posmak dawnej Japonii

Cate St Hill, brytyjska projektantka wnętrz, a zarazem autorka tekstów dotyczących designu, na swoim blogu w artykule zatytułowanym Spojrzenie na japoński design. Pięć marek meblarskich, które należy znać definiuje japońskie wzornictwo w następujących słowach:

„Pierwsza myśl, która przychodzi do głowy, kiedy myślę o japońskim designie, to poczucie zen; odczucie rozluźnienia i spokoju przełożone na przestrzeń, która daje poczucie regeneracji, a także projekty, które są skromnie piękne. Nie mogę przyznać, że wiem wszystko, a nawet dużo o japońskim designie, ale dla mnie chodzi o zmysły – uwypuklenie niedoskonałych słojów na kawałku drewna, pielęgnowanie sposobu, w jaki światło wpada przez okno, lub po prostu życie tylko z tym, co jest niezbędne. Czasami wystarczy spojrzeć na zdjęcie pięknie uporządkowanego japońskiego domu, aby wywołało ono w oglądającym uczucie spokoju”^[1]Blog Cate St Hill, Spotlight on Japanese design: 5 furniture brands to know about, 13.06.2019; https://catesthill.com/2019/06/13/spotlight-on-japanese-design-5-furniture-brands-to-know-about/ .

Ocena Hill jest typowym poglądem propagowanym na Zachodzie na temat japońskiego wzornictwa, zwłaszcza meblarstwa. Jednym tchem wymieniane są i powtarzane jak mantra cechy takiej jak: skromność, minimalizm, prostota, mające wynikać z inspiracji buddyzmem zen. Czasem ci bardziej zaznajomieni z kultura japońską wskazują jeszcze nawiązanie do dawnych kategorii estetycznych jak sabi czy wabi^[2]O kategoriach estetycznych więcej: B. Kubiak Ho-Chi, Estetyka i sztuka japońska. Wybrane zagadnienia, Kraków 2009.. Podkreślają umiejętność oddania nietrwałości, asymetrię dzieł, czy perfekcję w niedoskonałości. Pasjonaci tradycyjnej kultury wciąż szukają posmaku dawnej Japonii, nawet we współczesnych dziełach, zamykają się na ewolucję, która dokonała się w sztuce i wzornictwie. Utyskują jak Alex Kerr, kolekcjoner i badacz dawnych form artystycznych w Azji Wschodniej, że:

„Stare słowa wabi (surowy, naturalny) lub shibui (spokojna elegancja), które kiedyś charakteryzowały kulturę Japonii, zostały zastąpione nowym pojęciem: kawaii (słodziutki). Japonia tonie w morzu słodkich komiksowych żabuś, kociaczków, pieseczków i króliczków o ogromnych dziecięcych oczach”^[3] A. Kerr, Psy i demony. Ciemne strony Japonii, przeł. T. Stanek, Kraków 2008, s. 308-309..

Podczas gdy współczesna Japonia to nie jest już świat gejsz i samurajów, wyrafinowanej kaligrafii i kamiennych ogrodów zen. Choć wśród rzeszy artystów i rzemieślników jest nadal wielu, którzy wciąż pielęgnują dawne tradycje w ich niemal niezmienionej formie^[4]Zob. Tenże, Japonia utracona, Kraków 2019..

Kawaii, czyli słodkość na co dzień

Drugi biegun japońskiego wzornictwa to „słodkie” produkty, ale przed wszystkim „fajniusie” wizerunki, które towarzyszą Japończykom w ich codziennym życiu od lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Króliczka Miffy widnieje na kartach płatniczych, animowane żyrafy malowane są na koparkach budowlanych, a inne „fajniusie” postacie jak na przykład Totoro^[5]Postać w anime Mój sąsiad Totoro produkcji Studia Ghibli. Zob. E. Kostowska-Watanabe, Mój sąsiad Totoro w Japonii utraconej, [w:] Studio Ghibli. Miejsce filmów animowanych we współczesnej kulturze japońskiej, red. J. Zaremba-Penk, M. Lisiecki, Toruń 2012, s. 81-95. umieszczane są na biznesowych gadżetach: smyczach, breloczkach, notesach i kalendarzach^[6]Zob. M. Roach, Każdy, kto zna Japonię, „Cute Inc.”, cyt. za: A. Kerr, Psy i demony…, s. 310.. Do tego zbioru można dorzucić postać kotki Hello Kitty, wizerunki Pokemonów i tym podobne widniejące na środkach komunikacji (metrze, pociągach, samolotach). To tylko kilka z mnóstwa przykładów. Zjawisko ich popularności w kontekście japońskich wzorców kulturowych opisują znakomicie w książce Oblicza kawaii Klaudia Adamowicz i Kamila Sosnowska. Twierdzą między innymi, iż:

„Kawaii nie tylko stanowi kontynuację (…) japońskiej estetyki, lecz także płynnie wpasowuje się w specyfikę życia społecznego, co miało zapewne znaczenie w procesie gwałtownej popularyzacji fenomenu”^[7] K. Adamowicz, K. Sosnowska, Oblicza kawaii, Bydgoszcz 2018, s. 30..

Estetyka słodkości wykształciła się z dziewczęcego stylu – stylu pisania, ubierania się, specyficznego zachowania. Zaadaptowana przez popkulturę, a następnie przez nią przefiltrowana, dominuje we współczesnym wzornictwie, zwłaszcza z tym, które jest związane z produkcją  fancy goods, rynkiem rozrywki i gastronomicznym. Stała się formą japońskiego soft power-u. Została zaabsorbowana między innymi przez Koreańczyków, Chińczyków oraz inne kraje Azji. Dużą popularnością cieszy się również w Stanach Zjednoczonych i Europie, gdzie powstają firmy produkujące lub importujące przedmioty w tej stylistyce^[8]Np. Miya. Japanese Tableware & Gifts w Nowym Jorku czy www.juwas.com itp.. Estetyka kawaii jest tak wyróżniająca się i znacząca, że nawet Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie prezentuje kilka eksponatów w tym stylu między innymi różowy toster z Hello Kitty w ramach ekspozycji poświęconej  japońskiemu rzemiosłu i wzornictwu. Czy to jednak jedyna droga współczesnego designu Kraju Wschodzącego Słońca?

Na marginesach i w mainstreamie

Od lat osiemdziesiątych XX wieku nazwiska takie jak: Kenzō Takada, Miyake Issey, a także Kawakubo Rei i Yamamoto Yohji umiejscowiły japońskich projektantów mody wśród najbardziej awangardowych przedstawicieli tej profesji na świecie – wywołały Japan Shock w Europie i Stanach Zjednoczonych^[9]Zob. Moda. Historia mody XX wieku, Instytut Ubioru w Kioto, Kolonia 2012.. Wprowadzili do świata mody trend na inspiracje historycznymi i etnicznymi formami krojów i dekoracji ubiorów. Na wybiegach pojawiły się między innymi suknie bądź płaszcze nawiązujące do kimon. Prezentowano stroje wykonane z nietypowych materiałów zarówno tych zgodnych historycznie (na przykład Kawakubo użyła papieru, nawiązując do mody z okresu Kamakura, a Ando Fukuko – shibori ), jak i nowatorskich tworzyw syntetycznych (Maki Hiroshige zaprojektował suknię z gumek recepturek), często asymetryczne kroje. Znakomicie łączono tradycję z nowoczesnością, dając inspirację kolejnym pokoleń projektantów. Wśród nich należy wymienić Takahashi Hiroko, która obecnie proponuje do noszenia na co dzień uwspółcześnioną wersję kimona w popartowskich wzorach i kolorach^[10]Zob. takahashihiroko.jp. Część jej projektu ponadto wpisuje się także w estetykę kawaii.

Udana synteza dawnego z nowym jest doskonale widoczna również w ceramice. Intrygująca praca Matsudy Yuriko zatytułowana In her Shoes 2 jest hołdem złożonym tradycyjnym rodzajom dekoracji  typowych dla japońskich emaliowanych wyrobów z porcelany. Rzeźba-wazon o kształcie stopy w sandale została szczelnie pokryta różnymi kwiatowymi ornamentami i popartowskim wzorem. Jej groteskowa forma świetnie współgra z tradycyjnym tworzywem. „Matsuda znajduje inspirację w żywych, nienaturalnych kolorach używanych przez francuskiego artystę Henri Matisse’a. Jej prace pozostają głęboko oryginalne w swej zasadniczym entuzjazmie wobec spraw codziennego życia”^[11]https://www.daiichiarts.com/matsuda-yuriko. Projektowane przez nią czajniczki, miski, czarki i inne naczynia wyróżnia niezwykła barwność, a także fantazyjność i miękkość kształtów. Są to cechy zdecydowanie odbiegające od „zachodnich wyobrażeń” na temat japońskiego designu.

Innym japońskim ceramikiem, który nie mieści się w tych potocznych wyobrażeniach, jest Suzuki Goro. Przykładem może być Szkatułka Yobitsugi, wykonana z posklejanych za pomocą techniki kintsugi (z użyciem złota) kilku kawałków ceramicznych. Każdy jej element wykonany został w innej technice inspirowanej tradycyjnymi wyrobami charakterystycznymi dla ośrodka Mino^[12]Zob. https://www.icfmino.com/english/outline/minoyaki.php. Figurka Konia Narumi-Oribe (2017) to także ceramiczny kolaż łączący w sobie różne techniki. Twórczość Suzukiego jest świetną ilustracją umiejętnego wykorzystywanie tradycyjnych materiałów i form we współczesnym projektowaniu.

Opisane powyżej przykłady świadczą, że choć nie jest to zbyt łatwe, to pomiędzy biegunami, jakim są: kontynuacja rzemiosła w tradycyjnej formie a popkulturowa estetyka kawaii, można znaleźć oryginalne wzornictwo. Ale dlaczego jest ono tak mało widoczne w obecnych czasach? Co jest powodem, że dalej w zachodnich wyobrażeniach o japońskim designie dominują cechy takie jak prostota i skromność lub przeciwnie – wzornictwo kojarzone jest tylko z Pokemonami, różem i Hello Kitty? Zachęcam szukać na marginesach. Na obrzeżach, w których często powstają nietuzinkowe i inspirujące realizacje.