Pracownia Matisse’a. O kopenhaskiej wystawie artysty
Jak przygotować znakomitą wystawę wokół jednego obrazu? Odpowiedź na to pytanie zaprezentowały The Museum of Modern Art z Nowego Jorku i Galeria Narodowa Danii, przygotowując wspólnie ekspozycję pod tytułem Matisse: The Red Studio, którą od października do końca lutego można było oglądać w Kopenhadze, w siedzibie drugiej z tych instytucji (w zeszłym roku wystawa prezentowana była w MoMA). Centralnym punktem ekspozycji jest oczywiście tytułowy obraz, ukazujący fragment wnętrza pracowni artysty, mieszącej się w pawilonie zbudowanym na zlecenie Matisse’a według jego koncepcji w latach 1909-1910, w ogrodzie jego podparyskiego domu w Issy-les-Moulineaux. Przestrzeń tego studia, jego wyposażenie, ale także znajdujące się w nim wcześniej powstałe dzieła artysty, stały się głównym tematem szeregu jego obrazów olejnych i szkiców – polem eksperymentów i poszukiwań malarskich. Do prac wykonanych przez artystę w tym czasie należą między innymi: Martwa natura z pelargonią (1910, il. 12), Różowa statuetka i dzbanek na czerwonej komodzie (1910), Różowa pracownia (1911) czy Pracownia ze złotymi rybkami (1912). Dlaczego zatem to Czerwona pracownia (1911) stała się inspiracją do organizacji wystawy tego słynnego fowisty? Co czyni ten obraz wyjątkowym? Aby znaleźć odpowiedź, przyjrzyjmy się kilku kontekstom jego powstania.
Matisse, fowizm i kolekcjonerzy
Kiedy Henri Matisse (ur. 31 grudnia 1869 w Le Cateau-Cambrésis – zm. 3 listopada 1954 w Nicei) przeprowadzał się do domu w Issy-les-Moulineaux, miał już swoje małe sukcesy. Miał kilku wiernych uczniów i kolekcjonerów, w tym Leo i Gertrude Stein. Został uznany, wraz z André Derainem za lidera grupy fowistów, która nazwę otrzymała po prezentacji dzieł na Salonie Jesiennym w 1905 roku. Wówczas to, wśród głosów krytycznych znalazła się wypowiedz Luise’a Vauxcellesa, który twórczość artystów określił jako „orgię czystych tonów”. Ekspresjoniści francuscy czerpiąc z osiągnięć impresjonizmu i puentylizmu, ukształtowali bowiem nowy styl, który wyróżniał się stosowaniem żywych i czystych barw, nakładanych często impastowo. Z czasem, coraz częściej w pracach Les Fauves (Dzikie bestie) pojawiają się duże powierzchnie czystego koloru, niwelujące jakąkolwiek perspektywę. To kolor i ekspresja pociągnięć pędzla miały budować kompozycję i oddziaływać na oglądającego. W przypadku Matisse’a również aspekt dekoracyjności dzieła był istotny. Artysta był pasjonatem i kolekcjonerem dekoracyjnych tkanin i dywanów, których wzornictwo przenosił do swoich obrazów. Najsłynniejszym jego dziełem, inspirowanym ornamentyką, jest Harmonia w czerwieni z 1908 roku – dzieło wykonane na zamówienie dla Siergieja Szczukina, rosyjskiego magnata tekstylnego, który zostanie niebawem głównym patronem artysty. Według Ann Temkin i Dorthe Aagesen, kuratorek wystawy: „Podczas swojej pierwszej wizyty u Matisse’a w 1906 roku [Szczukin] właśnie dowiedział się o śmierci swojego najstarszego syna, Siergieja, w wieku siedemnastu lat; trochę wcześniej zaś stracił również czterdziestodwuletnią żonę Lydię z powodu raka i brata Ivana, który popełnił samobójstwo. Po całkowitym powstrzymaniu się od kupowania dzieł sztuki w 1907 roku, (…) wzmocnił swoje postanowienie, by zostać czołowym orędownikiem współczesnej sztuki francuskiej w Moskwie. Coraz więcej obrazów nie przywracało utraconych członków rodziny, ale wszechogarniająca pasja była najlepszym lekarstwem, jakie mógł znaleźć. Wiosną 1908 roku był skupiony na przygotowaniu swojej moskiewskiej rezydencji do udostępnienia jej publiczności jako muzeum”.
Geneza The Red Studio, czyli obrazów w obrazie
W 1909 Szczukin zafascynowanym Tańcem I, namalowanym przez Matisse’a, zamówił u niego dwa obrazy: wariację na temat (Taniec II, 1910) oraz Muzykę (1910). Oba wielkoformatowe płótna artysta przygotował dla swojego mecenasa już po przeprowadzce do podparyskiej miejscowości. Niedługo po tym, jak dzieła te dotarły do patrona, zamówił on kolejne, a także zorganizował przyjazd Matisse’a do Rosji, gdzie artysta miał okazję poznać i zafascynować się malarstwem ikonowym. Tym razem Szczukin zamówił scenę rodzajową i martwe natury. W ten sposób powstał obrazy: praca Rodzina artysty (1911), inspirowana dziełem Cezanne’a Gracze w karty (1893–1896) i czerpiąca garściami z dekoracyjności tekstyliów, a także Różowa pracownia (1911) i Czerwona pracownia (1911). Ostatni z obrazów, ze względu na swoją odmienność, nie przypadł do gustu Szczukinowi. Dlaczego?
W liście do Matisse’a mecenas lakonicznie stwierdza, że woli jego figuratywne kompozycje. Nie jest to jednak zapewne powód odmowy zakupu dzieła. Przyczyną wydaje się raczej eksperymentalne ujęcie tematu. Obraz, pierwotnie namalowany przez fowistę w sposób zbliżony do Różowej pracowni – pełen dekoracyjności i silnych kontrastów kolorystycznych – został przez niego po pewny czasie dosłownie zamalowany wenecką czerwienią. To, co nie zostało nią pokryte, to wcześniej powstałe i uwiecznione na obrazie prace Matisse’a i kilka detali umeblowania. Wyposażenie wnętrza również zostało pokryte jednolitym kolorem, a kształty poszczególnych mebli wyznaczają niezamalowane barwne linie – przestrzenie, które zdradzają pierwotną kolorystykę dzieła. Obraz można widzieć jako formę negatywu poprzedniej wersji. Według autorek katalogu wystawy ten gest spowodował, że:
„Czerwone Studio przedstawia scenę, która wydaje się jednocześnie wiarygodna i nierealna. Wyartykułowana została rzeczywistość pracowni zaludniona przez łatwo identyfikowalne dzieła sztuki i obiekty, czytelnie osadzone w przestrzeni. Jednak wenecka czerwień, która pokrywa podłogi i ściany studia, podważa samą iluzję przestrzeni, którą jednocześnie pomaga stworzyć. W tym kluczowym momencie w ewolucji sztuki nowoczesnej Matisse nie wybierał między reprezentacją a abstrakcją, między iluzoryczną głębią obrazu a płaskością płaszczyzny obrazu. Zamiast tego oparł się na kolorze, aby wyrazić swój świat jednocześnie konkretnie i konceptualnie”.
Innowacyjny, nawet jak na twórczość Matisse’a, obraz musi poczekać jeszcze kilka lat, by jego kunszt został w pełni doceniony. W 1911 roku, niezakupiony przez rosyjskiego mecenasa pozostaje w Paryżu, aby już 1912 zostać zaprezentowany na Drugiej Wystawie Postekspresjonistów w Londynie, zaś w 1913 wysłany na słynną ekspozycję sztuki nowoczesnej w Nowym Jorku zwaną Armory Show. Później obraz pozostał, niewystawiany, w rękach autora do 1927 roku, kiedy to stał się częścią dekoracji The Gargoyle Club w Londynie. Dopiero po II wojnie światowej trafił do zbiorów Muzeum of the Modern Art.
Wystawa wokół jednego dzieła
„Obraz ten nie jest autoportretem w sensie przedstawienia realnego człowieka w określonym czasie i miejscu. A jednak autoportret artysty jest tam na widoku: w jego sztuce obecnej na ścianach, na podłodze i na meblach. (…) W Czerwonej pracowni puste krzesło po prawej na pierwszym planie służy jako własna forma podkreślenia: Matisse jest obecny dla widzów obrazu poprzez swoją nieobecność. Jeszcze bardziej niż widmowy mebel, artysta jest jednocześnie widzialny i niewidzialny” – twierdzą badaczki twórczości artysty, Ann Temkin i Dorthe Aagesen. Jakie zatem dzieła namalował artysta w swoim obrazie, aby stworzyć swój własny wizerunek?
Matisse umieścił w Czerwonej pracowni jedenaście swoich wcześniejszych prac, w tym trzy prace rzeźbiarskie, jeden talerz ceramiczny i siedem obrazów. Najwcześniejsze z nich to nawiązujący do tradycji puentylistycznej olej Corsica, the Old Mill z 1898 roku, pozostałe natomiast to realizacje z lat 1906-1911, czyli ostatnich pięciu lat twórczości artysty. Obejmują one wszystkie dotąd podejmowane przez Matisse’a tematy malarskie (akty, sceny alegoryczne portrety, martwe natury, pejzaże), jak i stosowane techniki artystyczne. Z wyjątkiem jednego oleju i jednego popiersia gipsowego (zachowanego w formie odlewu w brązie) zachowały się one do dzisiaj, dzięki czemu organizatorom udało się je zgromadzić na wystawie.
Wystawa Matisse: The Red Studio to jedna z najciekawszych koncepcyjnie ekspozycji, które miałam przyjemność oglądać w ostatnich latach. Jej punkt centralny, zarówno w sensie fizycznym, jak i narracyjnym, zajmował tytułowy obraz – olej na płótnie o niemałych wymiarach 181 x 219 cm. Wokół niego rozmieszczono widoczne na nim prace, zgodnie z ich ulokowaniem na obrazie. Po jego lewej stronie zatem można było podziwiać między innymi: Młodego marynarza (II) z 1906 roku (il. 7), Akty z białym szalem (1909, il. 6), szkice do niezachowanego Wielkiego Aktu (1911, il. 5) oraz talerz z dekoracją autorstwa artysty; z lewej natomiast: Cyklameny (1911, il. 8), La Luxe (II) (1907-1908, il. 9), Kąpiące się (1907) i dwie statuetki brązowe – Figurę dekoracyjną (1908, il. 10) i Jeannette (IV) (1911, il. 11). Taka prezentacja umożliwiała zestawienie oryginalnych prac z ich wizerunkami, zapisanymi przez twórcę na powierzchni Czerwonej pracowni.
Ekspozycję uzupełniały dodatkowo interesujące konteksty powstania i historii dzieła, z czasów zanim trafiło do zbiorów amerykańskich. Przygotowano osobne sale poświęcone między innymi takim zagadnieniom jak: projekt, wykonanie i aranżacja studia Matisse’a w Issy-les-Moulineaux; pracownia jako temat w różnych okresach twórczości artysty; znaczenie mecenatu Szczukina; udział dzieła w ważnych wystawach w Londynie i Nowym Jorku; obraz jako dekoracja brytyjskiego klubu nocnego. To wszystko sprawiło, że otrzymaliśmy bardzo kompleksowe opracowanie tematu, umożliwiające nie tylko interpretację Czerwonej pracowni, lecz również właściwe zrozumienie sposobu pracy twórczej Matisse’a, poznanie jego różnych inspiracji, wpływów i roli wspierających go w karierze kolekcjonerów. Oglądanie tak starannie przygotowanej wystawy zarówno merytorycznie, jak i wystawienniczo jest doświadczeniem niezwykle pobudzającym zmysły i intelekt. Wystawa Matisse: The Red Studio stanowić może doskonały przykład, jak konstruować interesujące i ważne wystawy.
Wystawa Matisse: The Red Studio, 12 października 2022 – 26 lutego 2023 The National Gallery of Denmark (we współpracy z The Museum of Modern Art w Nowym Jorku).
Wszystkie cytaty pochodzą z katalogu wystawy: A. Temkin, D. Aagesen, Matisse: The Red Studio, Nowy Jork 2022.