Kolekcja plakatów zgromadzonych w Muzeum Okręgowym w Tarnowie stanowi niezwykle ciekawy i wartościowy zbiór.

Moje pierwsze zetknięcie z nią miało miejsce w II połowie 2008 roku. Zobaczyłam ogromną stertę plakatów (około 3 000 sztuk), nieuporządkowanych, pochowanych w różnych tekach. Dość dużo czasu zajęło przeglądanie ich i układanie chronologicznie, rocznikami. Zanim zaczęłam tworzyć karty katalogowe, każdy plakat miałam w rękach, każdemu mogłam się przyglądnąć. Było to dla mnie mocne przeżycie, zaczęłam powoli uświadamiać sobie, czym tak naprawdę są plakaty, po co i dla jakich celów były wykonywane, oraz kim byli, lub są ich twórcy. Nie mając literatury fachowej, zaczęłam szukać informacji, najpierw w Internecie. Bardzo mi to pomogło. Dzisiaj mogę stwierdzić, że zbiór plakatów zgromadzonych w Muzeum Okręgowym w Tarnowie stanowi cenną i niezwykłą kolekcję. Jest źródłem wiedzy z różnych dziedzin, zarówno historycznej, jak i filmowej, teatralnej, społecznej, politycznej itp. Wiele plakatów w tej kolekcji należy dzisiaj do bardzo rzadko spotykanych, wręcz poszukiwanych na rynkach plakatu.

1. Wojtanowicz-Makarewicz – Beniowski, 1949 r. 

2. Jerzy Gelbard (1894–1944) – Nie damy Śląska, 1921 r.

3 .Linke, B. W. (1906–1962) – Patrz oto skutki pijaństwa, 1948 r.

Plakaty zgromadzone w Muzeum stanowią zbiór otwarty, to znaczy regularnie i sukcesywnie powiększany o plakaty współczesne, obecnie filmowe, teatralne i wystawowe. W jaki sposób plakaty znalazły się w zbiorach muzealnych można tylko przypuszczać. Część z nich to na pewno dary od mieszkańców Tarnowa, zakładów pracy, szkół, lub instytucji miejskich. Warto tu wspomnieć Józefa Szuszkiewicza (1912–1982) – tarnowskiego artystę, wieloletniego i zasłużonego nauczyciela w Państwowym Liceum Sztuk Plastycznych, który przekazał w darze do zbiorów muzealnych ich większą część. Nieocenione zasługi mają także pracownicy, którzy przez szereg lat przynosili i gromadzili plakaty, dokumentując w ten sposób ważne, ciekawe zdarzenia związane z naszym miastem, regionem, lub krajem. Ponieważ każda kolekcja, stanowi dla badacza wielkie wyzwanie i jest kopalnią wszelakiej wiedzy, dlatego zadecydowałam, aby zmierzyć się z tym tematem, biorąc pod uwagę różnorodność zagadnień poruszanych w treści plakatu.

Wśród plakatów znajdują się m.in. prace takich autorów jak: T. Gronowski (18941990), H. Tomaszewski (1914–2005), T. Trepkowski (1914–1954), J. Mroszczak (1910–1975), R. Cieślewicz (1930–1996), E. Lipiński (1908–1991), W. Fangor (1922–2015), W. Zamecznik (19231967), J. Lenica (1928–2001), W. Świerzy (1931–2013), F. Starowieyski (1930–2009), J. Flisak (1930-2008), H. Hilscher (1924–1999), J. Sawka (1946–2012), Z. Stryjeńska (1891–1976) i wielu innych. Plakaty tych twórców należą dziś do rzadko spotykanych i najbardziej poszukiwanych na rynkach plakatów. Są świadectwem istnienia w latach 60. ubiegłego stulecia polskiej szkoły plakatu, oraz wybitnych osiągnięć naszych twórców. Ponieważ nie sposób w tak krótkim artykule wymienić wszystkich wybitnych grafików, których prace znajdują się w zbiorach muzealnych, wybrałam po jednym, lub dwa przykłady z tych plakatów, które zostały już opracowane.

1. Franciszek Starowieyski (1930–2009) – Samson, 1961 r.

2. Henryk Tomaszewski (1914–2005) – 1543 Mikołaj Kopernik 1953, 1953 r.

Biorąc pod uwagę zakres tematyczny plakatów znajdujących się w kolekcji Muzeum można je podzielić na:

Plebiscytowe – powstawały głównie w latach 20. ubiegłego stulecia. Swą treścią nawoływały społeczeństwo do głosowania za przyłączeniem Górnego Śląska do Polski. Plebiscyt odbył się 20 marca 1921 roku. Jego wynik był niekorzystny dla ludności polskiej zamieszkałej na Śląsku, co spowodowało, że w maju 1921 roku, wybuchło III Powstanie Śląskie.

Przykładem plakatu z tego okresu jest: Nie damy Śląska, sygnowany w lewym dolnym rogu: Jerzy Gelbard. Został wydrukowany w Zakładzie Litograficznym W. Główczewskiego w Warszawie w 1921 roku, wymiary: 100 × 70 cm. Przedstawia trzyosobową rodzinę przytuloną do siebie. Mężczyzna swoją prawą rękę trzyma uniesioną do góry, a zaciśnięta pięść jest symbolem grożenia zapewne wrogowi, natomiast w lewej opuszczonej w dół trzyma karabin. W tle widać zabudowania kopalni.

Jerzy Gelbard (1894–1944), warszawski architekt. Wraz z Romanem Sigalinem w latach 1920–1939, prowadził „Biuro Projektów Jerzy Gelbard i Roman Sigalin – Architekci SARP”. Ich specjalizacją były wykusze. Według ich projektów wykonano przebudowy wielu kamienic w Warszawie, m. in. apartament house dla Juliana Glassa przy ul. Lwowskiej 7, budynek przy ul. Frascati 1, fasadę w kamienicy przy Żelaznej 89 i Hożej 35 i 49, oraz wiele innych. Jerzy Galbard zajmował się także projektowaniem plakatów. „Nie damy Śląska” jest jednym z najbardziej znanych. W roku 1923 wraz z Tadeuszem Gronowskim i Antonim Bormanem założył studio graficzne „Plakat” zajmujące się grafiką reklamową i architekturą wnętrz.

Wystawowe – reklamujące rzadkie, niecodzienne, ciekawe zdarzenia odbywające się w muzeach, galeriach, salonach wystawowych, oraz innych instytucjach do tego przeznaczonych. Wykonywane były i są zarówno do wystaw czasowych, jak i stałych. Plakaty wystawowe, to również te, które umieszcza się na witrynach sklepowych, po to, aby przyciągały klientów, lub informowały o promocjach.

Ciekawym przykładem z tego gatunku jest plakat pt.: Wystawa – Nowoczesny sklep detalicznyarchitektura wnętrza – 23.V. –5.VII.1939 r. – W. Machan, 1939 rok, wymiary: 100 × 70 cm. Przedstawiono na nim nowoczesne rozwiązania architektoniczne do zastosowania w placówkach handlowych. Wystawa odbyła się w Gmachu Izby Przemysłowo – Handlowej w Warszawie. W całej Polsce organizowane były wycieczki na tę wystawę, o czym informuje umieszczony na plakacie napis: Informacje i zapisy na wycieczki we wszystkich placówkach P.B.P. Orbis i miejscowych organizacjach kupieckich.

Innym przykładem z tego rodzaju jest plakat: Wystawa. 1543 Mikołaj Kopernik 1953, sygnowany w prawym dolnym rogu: H. Tomaszewski 53, wymiary: 86 × 61 cm. Przedstawia duży portret M. Kopernika, pod którym widnieje napis: Kraków. Kollegium Maius.

Henryk Tomaszewski (1914–2005) – grafik, rysownik, twórca plakatów i ilustracji. Był ojcem polskiej szkoły plakatu i jednocześnie jednym z jej najwybitniejszych przedstawicieli. Jego prace znajdują się m.in. w: Muzeum Plakatu w Wilanowie, Muzeum Narodowym w Poznaniu, Museum of Modern Art w Nowym Yorku, Museum of Modern Art w Toyama, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Säo Paulo i wielu innych.

1. Mieczysław Górowski (1941–2011) – Warszawianka, 1983 r.

2. Mieczysław Górowski (1941–2011) – Warszawianka, 1983 r.

Turystyczne – głównym ich zadaniem początkowo była popularyzacja w całym świecie polskich miast i regionów. Reklamowały zabytki, oraz różnego rodzaju atrakcje turystyczne, które dostarczyć miały odbiorcom pełen zestaw przeżyć artystycznych i rozrywek. Obecnie plakaty turystyczne reklamują biura podróży, oraz oferty przez nie przygotowywane, dotyczące podróżowania po całym świecie.

W kolekcji muzealnej znajdują się przede wszystkim polskie plakaty turystyczne, np. jeden ze starszych w zbiorach, pt. Kraków – najpiękniejsze miasto Polski – sygnowany w prawym dolnym rogu: Janina Broschówna i Adam Stalony-Dobrzański (1904–1985), uczniowie Ludwika Gardowskiego, 1938, wymiary: 100 × 62 cm. Przedstawia zabytki Krakowa, a wśród nich pędzące konie zaprzęgnięte do wozów, na których siedzą krakowscy mieszczanie. Na dole plakatu widnieje napis: Informacji udzielają: Polski Związek Turystyczny w Krakowie, ul. Lubicz 4, oraz wszystkie Biura Podróży.

Społeczne – pod tym pojęciem mieści się wiele różnorodnych zagadnień. Plakaty społeczne mówią w sposób bardzo czytelny o problemach społecznych, które zawsze były i są ciągle obecne w codziennym życiu. Dawniej rozwieszane w instytucjach, zakładach pracy, na tablicach ogłoszeniowych, miały zwracać uwagę całego społeczeństwa. Swą treścią przeciwstawiają się alkoholizmowi, przemocy w rodzinie, narkomanii, AIDS, propagują zdrowy tryb życia, ostrzegają przed wypadkami, itp.

Bardzo wymowny w swej treści jest plakat: Patrz oto skutki pijaństwa – sygnowany w prawym dolnym rogu: B. W. Linke 48.,wymiary: 100 × 70 cm. Przedstawia zaniedbanego, nadmiernie wychudzonego mężczyznę, o niechlujnym wyglądzie w brudnym i potarganym ubraniu. W swojej lewej ręce opuszczonej w dół trzyma czapkę, a prawą wyciąga w geście proszenia, lub żebrania.

Bronisław Wojciech Linke (1906–1962) – malarz, rysownik i grafik, tworzył przede wszystkim kompozycje o –tematyce społecznej i politycznej. W latach 1922–1923 studiował w Szkole Przemysłu Artystycznego w Bydgoszczy, w latach 1924–1926 w Krakowie, a następnie w latach 1926–1931 w Warszawskiej ASP, w pracowni T. Pruszkowskiego. Należał do Loży Wolnomularskiej, a po wojnie do Grupy Powiśle. Charakterystyczne dla jego twórczości są cykle; najwcześniejszy „Wojna” (lata 1931–32), kolejny „Miasto” (lata 1931–35). Za najsłynniejszy jego cykl uważa się „Kamienie krzyczą” (1946–56). Przedstawia on przerażającą wizję ruin Warszawy. Większość swoich prac wykonywał na papierze, łącząc akwarelę, gwasz, kredki, ołówek i tusz. Często drapiąc i wycierając powierzchnię papieru tworzył collage. Jego twórczość określana jest jako realizm metaforyczny, gdzie kompozycja obrazów i konstruowanie cyklów ma charakter narracyjny.

Teatralne – były i są tworzone przede wszystkim dla konkretnych, lokalnych wydarzeń teatralnych. Pełniły funkcję jakby dodatku do spektaklu, a nie jego reklamę. Plakaty teatralne wyróżniają się oryginalnością, indywidualnością. W dziedzinie plakatu artystycznego, plakaty teatralne zajmują dziś najwyższe miejsce.

Przykładem tego typu plakatu może być Beniowski z 1949 roku. Sygnowany w prawym dolnym rogu: Wojtanowicz-Makarewicz. Na plakacie przedstawiono cztery postacie, w pozach obrazujących scenę ze spektaklu, wymiary: 86 × 61 cm. Spektakl został przygotowany przez Teatr Rapsodyczny – konspiracyjny teatr, który został utworzony w Krakowie w roku 1941. Jego kierownikiem został Mieczysław Kotlarczyk. Do roku 1943 wystawiono nim 6 premier, w tym Beniowskiego. Teatr występował w prywatnych mieszkaniach, dla specjalnie zapraszanej publiczności. Swoją działalność wznowił w 1945 roku, jako zespół amatorski w sali kina „Wolność”. Wielokrotnie zmieniał swoją siedzibę, aby ostatecznie w 1951 roku osiąść na stałe w gmachu przy ul. Starowiślnej, obecnie Teatr Kameralny. Definitywnie został zamknięty w maju 1967 roku.

Kolejnym przykładem plakatu teatralnego jest Warszawianka z 1983 roku. Sygnowany na lewej krawędzi: M. Górowski 83. Plakat został wykonany dla tarnowskiego teatru w dwóch wersjach. Obie swą treścią nawiązują do słynnego dramatu Stanisława Wyspiańskiego opiewającego Powstanie Listopadowe. Rzecz dzieje się w dniu Bitwy pod Olszynką Grochowska, 25 lutego 1931 roku, w sztabie generała Józefa Chłopickiego stacjonującego w Dworku Grochowskim.

Plakaty zostały wydrukowane w Drukarni Narodowej w Tarnowie, wymiary: 83 × 59 cm. Sztuka była wystawiana nie tylko na scenie tarnowskiego teatru, lecz także w Zamku w Dębnie – Oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie.

Mieczysław Górowski (1941–2011), w roku 1959 ukończył Liceum Technik Plastycznych w Tarnowie. Po ukończeniu w 1996 roku krakowskiej ASP, został na uczelni. W roku 1992 otrzymał stanowisko profesora ASP, a w 2001 tytuł naukowy profesora sztuk plastycznych. Wykładał również na uniwersytetach w Montrealu, Santiago de Chile, Diego Portales, Valparaiso, Concepcion, La Serna i Antofagasta. Jest autorem ponad 400 plakatów o różnorodnej tematyce. Kilkanaście z nich wykonał do sztuk wystawianych w tarnowskim teatrze. Specjalizował się przede wszystkim w plakacie teatralnym, filmowym, reklamowym. Jego plakaty znajdują się w galeriach, kolekcjach muzealnych, oraz innych instytucjach i u osób prywatnych na całym świecie.

Filmowe – należą do najbardziej popularnych od czasu pokazu pierwszego filmu. Reklamują filmy te, które oglądali nasi dziadkowie, rodzice, jak i te, które pamiętamy z dzieciństwa, czy też młodości. Można je podzielić na plakaty informujące o różnych gatunkach filmów, np.: wojennych, sensacyjnych, fabularnych, westernach, przygodowych, itp.

Ciekawym przykładem jest plakat autorstwa Franciszka Starowieyskiego (1930–2009). pt: Samson z 1961 roku, wymiary: 87 × 64 cm. Sygnowany na lewej krawędzi pośrodku: F. Starowieyski 61.

„Samson” to przejmujący psychologiczny dramat, opowiadający o tragicznych losach młodego żyda w okupowanej Warszawie, który jest świadkiem zagłady własnego narodu. Film został nakręcony w wersji czarno-białej, w reżyserii Andrzeja Wajdy, według powieści Kazimierza Brandysa, pod tym samym tytułem. Premiera filmu odbyła się w 1961 roku.

Franciszek Starowieyski (1930–2009). Urodził się w Bratlówce, koło Krosna, na Podkarpaciu. Pochodził ze szlacheckiej rodziny, pieczętującej się herbem Biberstein.

Studiował w ASP w Krakowie, w pracowni W. Weissa i A. Marczyńskiego, oraz w Warszawskiej ASP w pracowni M. Byliny, gdzie w 1955 roku uzyskał dyplom.

Był artystą wszechstronnym, malował, rysował, projektował scenografię teatralną i telewizyjną, zajmował się także kolekcjonerstwem. Posługiwał się pseudonimem artystycznym – Jan Byk. Popularność uzyskał w latach 60. ubiegłego stulecia, jako autor plakatów teatralnych i filmowych, zalicza się go do przedstawicieli polskiej szkoły plakatu.

Innym przykładem plakatu z tego gatunku jest: Ditta, Henryka Tomaszewskiego (1914–2005) z 1952 roku. Wykonany do filmu produkcji duńskiej, wg powieści M. Andersena Nexo z 1946 roku.

Oprócz wyżej wymienionych w kolekcji muzealnej znajdują się także plakaty: polityczne, propagandowe, pierwszomajowe, BHP, sportowe, bajkowe, cyrkowe, świąteczne, rolnicze, itp. Ich rozpiętość tematyczna jest bardzo duża.

Plakaty polityczno-społeczne z pierwszych lat powojennych i 50. ubiegłego stulecia przekazują nam nastroje społeczne i sytuacje polityczne jakie panowały w tamtych czasach. Miały zachęcać do wspólnej pracy, współzawodnictwa, przekraczania norm, np.: „Wykuwamy podstawy socjalizmu”, „Cały naród odbudowuje Warszawę”.

Znaczną grupę stanowią plakaty pierwszomajowe, które pełniły rolę propagandową, były odpowiednią formą przekazu treści zgodnych z założeniami politycznymi. Głosiły liczne hasła rządowe, o powtarzających się treściach: braterstwo, pokój, praca, socjalizm, wolność. Rozwieszano je w zakładach pracy, instytucjach, sklepach, szkołach, murach, tablicach ogłoszeniowych, itp. Miały zachęcać do udziału w pochodach, wiecach, czy manifestacjach, np.: „1 Maja Święto Całego Narodu”, „1 Maj – budujemy Polskę socjalistyczną, ojczyznę wolnych ludzi pracy”, „1 Maja – praca, pokój, socjalizm”.

Plakaty behapowskie zwracały uwagę na zagrożenia, z jakimi można zetknąć się podczas wykonywania pracy, oraz w jaki sposób ich unikać. Przekonywały również do przestrzegania przepisów BHP, np.: „Praca pod napięciem jest niebezpieczna”, „Nierytmicznie – rytmicznie”, „Ochraniaj rękę, do pracy nakładaj rękawicę”.

Plakaty sportowe nawoływały do dbania o tężyznę fizyczną, rozwijania jej poprzez czynne uprawianie sportu. Informowały o zawodach i wydarzeniach sportowych, igrzyskach olimpijskich, np.: „Rozwijaj tężyznę fizyczną – bądź sprawny do pracy i obrony”, „Sportowcy – zdobywajcie normy klas sportowych i odznaki SPO”, „VII Wyścig Pokoju – 1954”, „Masowe biegi narodowe – 1954”.

Plakaty bajkowe i cyrkowe skierowane były przede wszystkim do dzieci. Bardzo kolorowe, z doskonałym rysunkiem miały trafiać do wyobraźni dziecięcej i zachęcać do udziału we wspaniałej zabawie, np.: „Kasztanka”, „Jabłonka o złocistych jabłkach”, „Przygody małego Sarmiko”, „Lis Chytrusek”.

Plakaty rolnicze mówiły o zwiększaniu jakości plonów, zwalczaniu szkodników, często w formie gazetek uczyły jak należy prawidłowo uprawiać płody rolne, jakie pomysły racjonalizatorskie stosować, aby zwiększać uprawy, np.: „Wszyscy do walki ze stonką”, „Dożynki”, „Wyższe plony”, „Walczcie o wysokie plony rzepaku”.

Podane przykłady stanowią niewielką część kolekcji plakatów zgromadzonych w Muzeum Okręgowym w Tarnowie. Każda z grup tematycznych, wspomnianych powyżej w rzeczywistości jest na tyle obszerna i interesująca, że może stanowić doskonały temat na obszerną pracę.

Bibliografia:


Czubińska M., „Polski plakat secesyjny ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie”, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2003 r.

Folga-Januszewska D., Ach! Plakat filmowy w Polsce, BOSZ, Olszanica 2009 r.

Krupiński J., Pytanie o (nie) rzeczywistość, [w:] Mieczysław Górowski, Plakaty 1968 – 2003, Rzecz Piękna, Kraków 2004 r.

Kruszewska E., Złote lata plakatu, [w:] Polski plakat teatralny 1899 – 1999, red. Krzysztof Dydo, DEKA Kraków 2000 r.

Pol K., Pracownia plakatu frontowego, KAW, Warszawa 1980 r.

Płażewski J., Historia filmu dla każdego, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1986 r.

Schubert Z., Piękne lata 1947–1967, [w:] Polski plakat filmowy – 100 lecie kina w Polsce 1896 – 1996, red. Krzysztof Dydo, Kraków 1996 r.

Starowieyski F., Rok 1699, Kwadrat, Kraków 1999 r.

Szablowska A., Propaganda wizualna Powszechnej Wystawy Krajowej, [w:] Biuletyn Historii Sztuki, Nr 4/2009, Instytut Sztuki PAN.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Plakat.

http://www.ikonosfera.umk.pl/index.php?id=82.