Tekst jako kontekst

Komunikacja. Przekaz myśli, słów, emocji. Etymologia słowa pochodzi od łacińskiego czasownika communico, znaczącego udzielić komuś wiadomości  oraz od rzeczownika communio, czyli wspólność . Termin ten oznaczał wejście we wspólnotę aż do XVI wieku, gdy nadano mu znaną nam współcześnie definicję transmisja, przekaz.

Na świecie istnieje od 6 do 7 tysięcy języków, które służą do communico (z czego około 2500 jest zagrożone wymarciem, bo używa ich mniej niż 1000 osób). Znanych nam jest 46 różnych rodzajów alfabetów zapisujących języki świata. Alfabet, pismo, inaczej system – zespół znaków graficznych będących znakami dźwięków lub pojęć^[1]Pismo [w:] Słownik języka polskiego PWN [online], pod red. Doroszewskiego W., [dostęp: 5.07.16], Dostępny: http://sjp.pwn.pl/szukaj/pismo.html. . System ukształtowany, rozpowszechniony i wymagający przyswojenia we wspólnocie celem precyzyjnego porozumiewania się, wymiany myśli, dzielenia się przeżyciami. W naszej świadomości zakorzeniło się przekonanie, że gdy w grę wchodzi litera, znak graficzny, bądź inny element tego systemu, niesie on ze sobą konkretną, nierozerwalnie związaną ze znakiem, zakodowaną treść. Jego byt jest uwarunkowany funkcją udzielania wiadomości; cel jego istnienia jest więc czysto pragmatyczny. Co może nam jednak przekazać sam system zapisu? Jak odbieramy „tekst”, którego się nie czyta, a można jedynie oglądać/odczuwać, a jak działa na nas znak, który zamiast porządkować treść, jest znakiem bez treści, wprowadzającym chaos?

1. Witosław Czerwonka, Listy z Gdańska, 1982

Zapis jako proces

Zapis, rejestracja – prehistoryczne pragnienie pozostawienia śladu swojego istnienia, zanotowany w licznych przykładach naskalnych „pomników kultury” – potrzeba ta jest wciąż obecna w zalążkach naszego jestestwa. Jak zauważa Adrian Frutiger, znajdując się na plaży nie możemy oprzeć się chęci kreślenia czy rysowania na piasku^[2]Adrian Frutiger, Człowiek i jego znaki, Wydawnictwo d2d, 2010, Wyd. 3, Kraków rok, s. 87. . Czasoprzestrzeń powstawania zapisu, fizyczne zaangażowanie w tą czynność oraz osobisty intuicyjny kontekst tego rejestru to punkt wyjścia dla prac wielu artystów, min. Irmy Blank, Elżbiety Kalinowskiej czy niemieckiej konceptualistki Hanne Darboven. W pracach Trascrizioni, Thinking IV oraz Trascrizioni, No thoughts, Irma Blank prezentuje zbiór kartek zapisanych śladami przypominającymi pismo odręczne, składające się z nieuformowanych znaków literniczych. W powstawaniu prac towarzyszyło artystce przekonanie, że jedynie tekst pozbawiony całkowicie treści, stałby się dla widza rodzajem lustra, zwierciadłem, któremu nadajemy swoją własną, osobistą treść; zapis, w którym możemy się przejrzeć. Niemiecka artystka, pracująca i mieszkająca w Mediolanie, sama opisuje proces zapisu w następujący sposób: Jest to otwarty język, otwarty na znaczenie, które znajduje się poza nim, poza stałym rozumieniem języka. Oczyszczam pismo. Zostawiam jego oryginalny, pierwotny znak, zanim zostanie ono pismem. Zanim jest zakodowane w język, jakimkolwiek językiem by on nie był. Język został dotkliwie nadużyty, więc chcę wydrążyć przestrzeń dla ciszy^[3]Irma Blank (w rozmowie dla P420), tłum. J. Tyborowska, [dostęp: 5.07.16], Dostępny w Internecie:http://www.p420.it/en/artisti/blank-irma..

2. Irma Blank, Trascrizioni, Thinking V, 1974

Ten pierwotny nienaruszony znak, wynikający z mistycznej mechaniki ciała jest również obecny w cyklu prac Elżbiety Kalinowskiej, Znak i przestrzeń. Znak wygenerowany przez ciało ^[4]Dawidek-Gryglicka Małgorzata, Historia tekstu wizualnego. Polska po 1967 roku, wyd. Korporacja Ha!art, Kraków-Wrocław 2012, s. 577. artystki to między innymi zapisane, powtarzalnymi gestami, geometryczne figury tworzące rodzaj zaszyfrowanego kodu, będącego aktem cielesności tekstu i tekstualności ciała ^[5]Ibidem, s. 578.. Znaki te nie służą bowiem do komunikacji, nie noszą śladów uporządkowanego systemu przekazu, są jednak rejestrem spontanicznych, aczkolwiek intuicyjnych, działań artystki. Dekonstrukcja pisma przez Kalinowską staje się podłożem do stworzenia dla widza otwartej zindywidualizowanej i pozbawionej narracji przestrzeni.

Fizyczny proces pisania i tematyka egzystencjalna bliska była również polskiemu twórcy Witosławowi Czerwonce, który w odpowiedzi na zagrożenia stanu wojennego i wynikające z reżimu utrudnienia w komunikacji, stworzył cykl prac Listy z Gdańska. W każdej kolejnej odsłonie pracy, Czerwonka zmieniał charakter swojego pisma, co ostatecznie doprowadziło do wytarcia się linii papilarnych na lewej ręce artysty. Proces odciśnięcia naszego ja w fizycznym zapisie świetnie opisują słowa polskiego filologa i literaturoznawcy, Tadeusza Sławki, który w odniesieniu do prac innego artysty – Andrzeja Szewczyka – formułuje następujące twierdzenie o funkcji zapisu: Litera nie ma na celu zbliżania się do jakiegoś wewnętrznego ideału (piękno, poprawność), lecz stanowi ona ślad po moim byciu w danym miejscu. (…) czyli tym minimalnie opóźnionym względem teraz mojej egzystencji, utrwaleniem na papierze, mnie – jako zmiennego elementu procesu stawania się świata.^[6]Andrzej Szewczyk [online], [dostęp: 5.07.16], Dostępny: http://culture.pl/pl/tworca/andrzej-szewczyk.

4. Marek Wasilewski, Wymazywanie, 2015

Utrwalenie własnego ja, jak i istotnej dla nas treści w przekazie pozostaje jednak utrwaleniem jedynie tymczasowym. Tak jak mowa przemija w ciszę, tak materialny zapis ulega zatarciu. Marek Wasilewski w projekcie Wymazywanie porusza problem nietrwałości tekstu skazanego na nieczytelność. Punktem wyjścia staje się książka Morderstwo odbędzie się autorstwa Agaty Christie zapisanej Braille’m, wycofanej z użytku po długoletniej eksploatacji w bibliotece. Wypukłe znaki widniejące na stronach książki uległy bowiem zatarciu, uniemożliwiając kolejnym czytelnikom korzystanie z treści. Aspekt powolnej destrukcji przekazu zostaje przetworzony przez artystę w intermedialnym projekcie – powstaje autorska książką znaków zatartych dla osób widzących wraz z rejestracją procesu „wymazywania” na nietrwałym nośniku VHS. Poruszana tematyka zanikania treści i kresu środków przekazu, przywodzi na myśl nie tylko nietrwałość samego medium (książki i rejestracji video), ale również skłania do rozważań na temat procesu przyswajania, który równocześnie prowadzi do unicestwienia informacji.

Przestrzeń dla przekazu

Poezja tradycyjna opisuje obraz. Poezja konkretna pisze obrazem. Takimi słowami autor „pojęcio-kształtów”, Stanisław Dróżdż opisywał założenia poezji konkretnej, której przedstawiciele podporządkowali formie treść. Instalacja Między, powstała w 1977 roku w Galerii Foksal w Warszawie, stała się przełomową pracą artysty, przykładem odważnego działania z tekstem wizualnym w przestrzeni – posługując się słowami Małgorzaty Dawidek-Gryglickiej – zburzyła dotychczasową wizję tekstu, któremu przypisywano dotąd tylko dwa wymiary; dokonano tego zarówno w warstwie artystycznej jak i literackiej. Dzięki tej realizacji na obydwu wymienionych przeprowadzona została rewolucja w myśleniu o formie i znaczeniowych możliwościach zapisu^[7]Dawidek-Gryglicka Małgorzata, Historia tekstu wizualnego. Polska po 1967 roku, wyd. Korporacja Ha!art, Kraków-Wrocław 2012, s. 172.. Pojedyncze litery, składowe elementy słowa między, o siatkowej strukturze, wypełniają biały kubik, pokrywając typografią całą przestrzeń od sufitu po ściany i podłogę. Interesujący jest fakt, że samo słowo nie występuje w należytym porządku w przestrzeni, powstaje jednak wirtualnie, postrzegane, doświadczane przez odbiorcę, znajdującego się „po-między” jego cząstkami.

5. Stanisław Dróżdż, Między, fragment instalacji

Z czasem, nowe możliwości technologiczne umożliwiły artystom szersze działania z literą gotową, warsztatowo precyzyjną, łatwą do powielenia, wyświetlenia i wycięcia. Fizyczność tekstu, zetknięcie przez zmysł czucia ze znakiem komunikacji – z namacalnym nośnikiem dźwięku – to między innymi myśl, która przyświecała pracy Silent Rain Jaume Plensa. Żelazne litery zawieszone w przestrzeni, w którą widz może się zanurzyć, co prawda są fragmentami tekstów ulubionych pisarzy, ale ich nadrzędną funkcją jest zaspokojenie potrzeby obcowania widza z samym znakiem – oderwanym od jego ścisłego związku z przekazem – i cieszenie się jego fizyczną postacią.

6. Jaume Plens, Silent Rain, 2003

Typografia występująca w przestrzeni szybko skusiła także nową grupę twórców – agencje reklamowe i biura projektowe – które, do interaktywnych multimedialnych projektów typograficznych wykorzystują najnowsze technologie i sztaby technicznych ekspertów. Przykładem jest realizacja Type/Dynamics, wykonana przez studio LustLAB w Stedelijk Muzeum w Amsterdamie, inspirowana twórczością zmarłego w 1990 roku projektanta graficznego Jurriaana Schrofera. Projekt miał na celu wizualizację otaczających nas informacji w mediach, które w czasie rzeczywistym są dostępne na wyciągnięcie ręki. Wyszukując lokalizacje, łączymy się z obrazami panoram z Google Streetview. Dane o lokalizacji są następnie w abstrakcyjny sposób przekształcane w coś na kształt siatki, a nowe informacje zastępują powstałą pustkę. Odbiorca jest dosłownie „transportowany” do tej lokalizacji, w otoczeniu wszystkich wiadomości związanych z tym konkretnym miejscem. Zamiast reprezentacji fotograficznej, miejsce jest reprezentowane wyłącznie typograficznie, wraz z szeregiem nowych informacji dotyczących tej lokalizacji^[8]Lust, Stedelijk Muzeum Amsterdam: Type/Dynamics Exhibition [online], tłum. J. Tyborowska, [dostęp: 5.07.16], Dostępny: http://lust.nl/#projects-5525..

Efektowne, sterylne pomieszczenie, z beznamiętną kalkulacją zasypuje odbiorcę danymi; treść wyświetlanego tekstu jest jednak drugorzędnym aspektem tego obcowania. Odbiorca czuje się zastaną przestrzenią zahipnotyzowany; wzorkiem śledzi pojawiający się tekst z rosnącą fascynacją obrazem i z coraz to większym zobojętnieniem na sens przekazu. Nieustannie zmieniające się morficzne obrazy z liter dają poczucie zagubienia w natłoku informacji. Pomimo wirtualnego „dostępu” do wiadomości z wielu miejsc, instalacja przewrotnie zwiększa dystans emocjonalny do opisywanych lokalizacji. Podobnie jak proces zalewania widza informacjami przez środki masowego przekazu, przedstawione informacje w przestrzeni instalacji są dla odbiorcy trudne do zanalizowania i wypruwają go z empatii, pozostawiając uczestnika interakcji z chłodną refleksją nad współczesną komunikacją w świecie.

7. Instalacja Type/Dynamics, LustLAB, Stedelijk Muzeum w Amsterdamie, 2013

Kod komunikacji

Komunikacja nieodłącznie wiąże się z procesem szyfrowania, przetwarzania, interpretacji. Ten proces fizyczny – angażujący płuca, krtań, i język do wymodelowania dźwięku i jego późniejszej interpretacji w narządach słuchu nie różni się wiele od procesu szyfrowania, przetwarzania, i interpretowania obecnej w komunikacji człowiek-maszyna-człowiek. Maszyna – w tym wypadku komputer – odgrywa kluczową rolę jako tłumacz komunikatu międzyludzkiego, powstałego na nośniku technicznym; jest interpretatorem, archiwizatorem, a nawet współtwórcą (jak ma to miejsce, gdy edytor tekstu „podpowiada” odpowiednie sformułowania czy pisownię). Ta komunikacja zdaje się być oparta na pewnej zależności stron, zarówno tej ludzkiej jak i tej bezdusznej, szczególnie gdy uświadomimy sobie, że pomiędzy stronami występuje odrębny system przekazu, rodzaju języka, zaszyfrowanego kodu, niedostępnego człowiekowi pozbawionego odpowiedniego narzędzia technicznego.

Kod QR, graficzny sposób zaszyfrowania obrazu, informacji czy dźwięku, równie często gości w masowych kampaniach reklamowych jak w przemysłowych halach pozwalając na odpowiednie katalogowanie produktów. Ten syntetyczny zapis informacji jest również źródłem, inspiracją dla rzeźb i instalacji Eleny Belmann, projektu DataSpaceTime Raya Sweetena i Lisy Gwilliam, lub obrazów Kyla Trowbridge’a. W 2012 roku podczas 13-tej edycji Biennale Architektury w Wenecji, architekci Sergei Tchoban i Sergey Kuznetsov przygotowali w pawilonie rosyjskim wyjątkową w wydźwięku instalację składającą się z setki kodów QR, budując tym samym urzeczywistnioną ideę centrum nieskończonej, wirtualnej wymiany myśli. Wygenerowane kody zdobiące niczym ornament wnętrze pawilonu, zwieńczonego półkolistym sklepieniem, zawierały informacje o Skolkovo, nowo powstającym zagłębiu technologicznym na terenie Rosji. Miasto, którego budowa zakończy się w roku 2017, ma być stacjonarnym domem dla ponad 500 międzynarodowy firm, tworzących dotychczas wirtualny network nauk z dziedzin IT, bio-medycyny, badań nuklearnych, energii i technologi kosmosu.

9. Pawilon Rosyjski, 13 Biennale Architektury w Wenecji, fot. Nico Saieh, 2012

Inna forma zaszyfrowanego zapisu pojawiła się na ścianach lizbońskiego muzeum techniki i nauki Pavilhão do Conhecimento. Ażurowy szablon projektu P-06 Atelier zdobiący ściany foyer centrum wykorzystuje kod ASCII (American Standard Code for Information Interchange). Ten siedmiobitowy system zapisu podporządkowuje liczby literom, cyfrom i symbolom, pozwalając na przypisanie np. liczbie 97 litery „a” lub znakowi spacji numeru 32. Pomysłodawcy projektu pragnęli w ten sposób uchwycić ideę przekazywania informacji, połączenia nauki z techniką – będącą nadrzędnym celem istnienia tej instytucji. Jeszcze inny system – System Unicode – koduje glify, graficzną formę znaków; przyporządkowuje każdy znak każdego języka do rejestru w systemie komputera. Prosta w konstrukcji instalacja Shape My Language wykonana przez Bruno Maaga z Dalton Maag Studio w wiedeńskiej galerii Walking-Chair Design Gallery była próbą przybliżenia chociażby zalążka glifów mieszczących się w pamięci komputera, będących do naszej dyspozycji dzięki przyciśnięciu klawisza. Wiszące kurtyny ze znakami z przypisywanym kodem tworzyły typograficzną mgłę, w której plątaninie z sensualną przyjemnością gubił się odbiorca. Monumentalność Systemu Unicode warunkuje fakt, że ilość znaków wchodzących w skład języka jest obszerna, a do tego każdy znak posiada nieskończoną ilość możliwych interpretacji graficznych. Forma litery może być podporządkowana zróżnicowanej funkcji jakiej tekst służy, współtworzy kontekst; jest kreatorem odczuć jakich doświadczamy podczas czytania. Każda graficzna interpretacja litery komunikuje coś innego, wzmacnia przekaz, może też utrudnić jego odbiór.

10. P-06 Atelier, FOYER Pavilhão do Conhecimento (Knowledge Pavilion), Lisboa, Portugal, 2010

Słowo jest pierwszym stereotypem ^[9]Isou Isidore, Manifesto Of Letterist Poetry [online], [dostęp: 5.07.16] Dostępny: http://www.391.org/manifestos/1942-manifesto-of-letterist-poetry-isidore-isou.html#.V3_EGq6SM18.  – głosi fragment manifestu letryzmu z połowy XIX wieku. Jeśli by przyjąć tezę, że słowa są wtórne wobec rzeczywistości, to i zapis jest nieudolny, skazany na błąd, fałszywy. Żaden język, kod, dźwięk, czy ślad pozostawiony przez człowieka nie odda w pełni jego intencji. Niezależnie od intensywności zapisu, przestrzeni, w której się znajduje czy jakimi zmysłami go doświadczamy. Komunikacja czysta, „wejście we wspólnotę” myśli, jest więc niemożliwa? Przy obecnym w środkach masowego przekazu swoistym szumie komunikacyjnym, być może należałoby za aksjomat przyjąć starą jak świat prawdę, że czasem najwięcej można powiedzieć po prostu nie mówiąc nic.

Bibliografia:
1. Dawidek-Gryglicka Małgorzata, Historia tekstu
wizualnego. Polska po 1967 roku, Korporacja Ha!art, Kraków–Wrocław 2012.
2. Luźne Strzępki, Witosław Czerwonka, kat. wyst., Galeria Pionova, 8 października – 5 grudnia 2015, Gdańsk, 2016
3. Andrzej Szewczyk [online], [dostęp: 5.07.16], Dostępny: http://culture.pl/pl/tworca/andrzej-szewczyk.
3. Irma Blank [online], Kraków, P420, [dostęp: 5.07.16], Dostępny: http://www.p420.it/en/artisti/blank-irma.
4. Galeria Labirynt – Kalinowska Elżbieta [online], [dostęp: 5.07.16], Dostępny: http://labirynt.com/autor/kalinowska-elzbieta/.
6. Lust, Stedelijk Muzeum Amsterdam: Type/Dynamics Exhibition [online], [dostęp: 5.07.16], Dostępny: http://lust.nl/#projects-5525.
7. Marek Wasilewski [online], [dostęp: 5.07.16] Dostępny: http://www.galeria-at.siteor.pl/wasilewski15?edit_mode=false.
8. Russian Pavilion at the Venice Architecture Biennale 2012 [online] [dostęp: 5.07.16], Dostępny: http://www.dezeen.com/2012/08/29/russian-pavilion-at-venice-architeture-biennale-2012/.

Ilustracje:
1. Czerwonka Witosław, Listy z Gdańska, [w:] Luźne Strzępki. Witosław Czerwonka, kat. wyst., Galeria Pionova, 8 października – 5 grudnia 2015, Gdańsk, 2016, s. 30.
2. Irma Blank, Trascrizioni, Thinking V, [w] Irma Blank [online], Kraków, P420, [dostęp: 5.07.16], Dostępny: http://www.p420.it/en/artisti/blank-irma.
3. Kalinowska Elżbieta, Znak i przestrzeń [w:] Małgorzata Dawidek Gryglicka, Historia tekstu wizualnego.  Polska po 1967 roku, Wyd. 1, Kraków–Wrocław, 2012, s. 578.
4. Wymazywanie [w] Marek Wasilewski [online], [dostęp: 5.07.16] Dostępny: http://www.galeria-at.siteor.pl/wasilewski15?edit_mode=false.
5. Drodź Stanisław, Między, fot. z archiwum prywatnego.
6. Plens Jaume, Silent Rain [w] Jaume Plensa: Human Landscape At Tampa Museum Of Art [online], Dostępny: https://mymagicalattic.blogspot.com/2016/04/jaume-plensa-human-landscape-at-tampa.html.
7. van Rooij Gert-Jan, Type/Dynamics Instalation [w] Lust, Stedelijk Muzeum Amsterdam: Type/Dynamics Exhibition [online], [dostęp: 5.07.16], Dostępny: http://lust.nl/#projects-5525.
8. van Leer Ruben, kadr z filmu [w] Lust, Stedelijk Muzeum Amsterdam: Type/Dynamics Exhibition [online],
[dostęp: 5.07.16], Dostępny: http://lust.nl/#projects-5525.
9. Russia Pavilion, fot. Saieh Nico [w] Venice Biennale 2012: i-city/Russia Pavilion [online], Dostępny: http://www.archdaily.com/267138/venice-biennale-2012-i-city-russia-pavilion
10. P-06 Atelier, Foyer Pavilhão do Conhecimento [online], Dostępny: http://www.p-06-atelier.pt/2010/skin–environmental/.
12, 13. Maag Bruno, Shape My Language [w] Shape My Language – An Exhibition By Bruno Maag In Vienna [online], [dostęp: 5.07.16], Dostępny: http://fontfeed.com/archives/shape-my-language-an-exhibition-by-bruno-maag-in-vienna/.